EJDERHA, DRAGON

azdeḫa, azdeḫar, azder is. Ejderha; yarasa kanatlarını kullanarak uçabilen, göv-desi pullarla kaplı, ağzından ateş çıkarabilen, devasa büyüklükte kertenkele (Trab-zon, Rize, Artvin - Laz)
Terminoloji ve yöresel motif: azdeḫa (Sürmene Oḫşoḫo, Aso); azdeḫar (Dernekpazarı Zenozana); Azder’ler (Ejderhaoğlulları: Maçka ilçesi Kadrol köyünde sülale adı); ajdahar “bizum burda bi ajdahar vardu, her sene”... “her g’ ún bi ḳíz veyāhòt bi adam yer, bize su verı..” RA I/93-94 (Rize merkez, Çarşı mahallesi); ejdiha AC 317 (Of); ejdahra, ezdahır ÇK 560 (Trabzon Şalpazarı); azder “1978 yazın-da Limni yaylasında azder bö-ğürtüleri duyuldu. Sonra kamyon tekerlerin-den kalın izlerinden göle gelip su içtiği an-laşıldı” MS 49 (Maçka); ajderha BR 50/3 (Araklı Zifana); azdiha/azdiğa “kuyruğu ke-silen yılanların ejderha olacağına inanıla-cağı için bunlar canlı bırakılmaz, mutlaka öldürülür” AKÇ 171 (Akçaabat)
Araklı’da bir ejderhanın yaşadığına ina-nılan bir göl bulunmaktadır:
“zamanlän ne bileim orda ajderha varmış derlär/derlär/ derler ama k’imse bilmemiş göz örmemỊş göz görduu yox// o pambuun gölü deduxlarỊ o/orỊya bir Ga:dun pırax-mişler de zamanlän/ zamanlän bi ka:dun o-rỊyä a:tmişler da ya:ni şey_ettulän/ Ga:dun yolsuzlux ettulen Ga:dunỊ atmiş orỊyä/ kar-daşları / gölün iç˙ine/ o zaman işte burasi pambuun göli_imiş derler/ ismi ondan gal-madır/ yanỊ boyle esk’iden galma taxma bir_isimde:il ya:nẹ/ diyelım k’i esk’i ta:rıx-lardan beri taxma bir ism de:il” BR 50/3 (Araklı Zifana)
Lazca azder, azderi LAT 22
Erzurum’da ejdeha Eİ III 91.
Yiğit, Çaykara’da anlatılan bir efsaneyi derlemiştir:
“Şur köyünün Şahin kayalarında yaşayan bir ejder; bazen gece bazen de gündüz mağa-rasından çıkar ve uçmaya başlar. Ejder uçu-şu gündüz ise siyah, gece ise kırmızı bir renk alır. Boynunda on arşın kadar uzun-lukta bir zincirle çekiliyormuş gibi evvela Kıbleye doğru uçar. Vartan koruğu üzerin-den Harbeş ırmağını geçmeyerek (Bk) Ka-davol’da Miçibil şehri üzerinden dolaşarak, Mimilos (Bk) üzerindeki Şahin kayasına kuy-ruğunu çarpıp, büyük bir taş kitlesi kopar-dıktan sonra, Paçan köyü camisinin üze-rinden batıya doğru giderek daireyi tamam-layıp eski yerine devam eder. Bu seyir es-nasında ejdere bakan erkeklerin karıları yaşamaz. Karısından aciz olan erkekler ej-deri görmeye çalışırlar. Ejder seyrine devam ederken gök gürültüsüne benzer ve içinde zincir sesi veren bir ses çıkarır. Bu ses duyulunca kadınlar önlerine bakarlar. Ejder yuvasından gece çıkarsa ateş rengindedir. Kuyruğunun üzerinde ateş alevlerinin yük-seldiği görülür. Zincirin gergin ön ucunun daha yüksek oluşunun sebebi mağarasında aç kalan ve her 40 yılda bir defa karnını doyurmak için insanlara saldırmak isteyen ejder, Allahın emri ile bu insanları kur-tarmak için bir melek tarafından çekilerek uçuşa geçirilip aynı yolu takip ederek tekrar yerine getirilir. Bu gelişle mağarasında 40 yıl sürecek derin bir uykuya dalar. 40 yıl sonra ejder uyanarak tekrar yukarıda izahı yapılan seyrine devam eder. Baba ejderin küçük evlatları da vardır. Bunlar inlerinden çıkmak istedikleri zaman bulundukları yer yıkılır ve büyük bir gürültüyle taşlar arasın-da ezilir, helak olurlar” ÇF 46
Fallmerayer (1840), Trabzon’dan Maçka Sümela manastırına giderken rastladığı Ej-derha çeşmesi adlı bir mevki adını ve yerel söylenceyi aktarmaktadır:
“Güzel manzaralı yerimizden itibaren yol ar-tık kah kayalıklardan, merdiveni andıran ba-samaklı yerlerden, kah sonra Ejderha Çeş-mesindeki korkunç uçurumlardan devam ederek vadi tabanına inecekti” FLM 105
Fallmerayer, kaydettiği yerel söylence-de, Trabzon İmparatorluğu’nun kurucusu-nun, Rodos’taki Yahyacılar gibi, korkunç bir canavarı, bu çeşmenin yanında Meryem Ana yardımıyla yendiğini, bu olaya izafeten takı-lan Ejderha Çeşmesi adının o güne dek ya-şadığını birdirmiştir. Bıjişkyan (1817) ise söylenceyi doğrulamakla kalmayıp, bakırdan ejderha heykelinin, Ortahisardaki çeşmenin üzerinde bulunduğunu bizzat gördüğünü de bildirir PMN 91.
Trabzon ili, Maçka ilçesine bağlı Ocaklı köyü, Aşağı Mahalle’de bulunan yıkık Rum kilisesinin giriş kapısının üzerinde kuyrukları birbirine dolanmış iki kanatlı ejderha motifi bulunmaktadır KTV 130.
Osmanlıca ejder, ejderha, ejdeha OSM 211 < Farsça azhdehâ “insan yiyen yılan” (Puştu ażdar, Pamiryan agdal)
> Modern Türkçe’de ejder, ejderha TDK 680.
Karadeniz Rumcası ezteḫas (εζτεχας) P I 286 (Ordu, Gümüşhane)
Anadolu dışındaki Türk dillerinde ejder-ha kelimesinin karşılığı olabilecek özgün bir kelime bulunmaktadır:
Uluv (Karaçay, Kumık, Kazak uluw, Özbek, Uygur, Güney Altay, Tuvan ulu, Kırgız ulu:)
13. yüzyıl öncesi Türkçe kayıtlarda Uygur ve Çağatay Türkçelerinde ejderha anlamında lu (< Çince) kelimesi kayıtlıdır CL 763.
Yine Türk dillerinde “ejderha ve yılan” anla-mını karşılayan diğer bir kelime de sazağan-dır (Kıpçak, Osmanlı), sazagan (Kuman) > Macarca sárkány “ejderha” UA
Trabzon folklorunda azdehar, Laz folklorun-da ajdeḫari aynı Yunan dragonu hatta Hititçe Illuyunka adı verilen göklerden süzü-lerek inen dev yılan gibi kanatlıdır ve uçabil-mektedir. Bu özellik, Anadolu, Gürcü, Fars ve Türk folklorunda uçamayan dev yılan formunda tanımlanan ejderha ve şahmeran motifleriyle uyuşmamaktadır.
Eski Mısır’ın karanlık dünyasına ait olan dev yılan Apepi örneğinde olduğu gibi dev yılanlar Orta Doğu mitolojisinde daima kötü-lüğün sembolü olmuşlardır.
Zamanla Yunan ve Roma kültürüne de kabul edilen ejderha sembolü, Hristiyanlığın yaygınlaşmasıyla özellikle kilisenin gözünde paganizmi ve günahı sembolize eder bir ko-numa indirgenmiştir. Hristiyan sanatında çok sayıda aziz ve martir’in öldürüp, ayak-ları altına serdiklerini tasfir eden ejderha motifli çalışma bulunmaktadır.

Ejderha’nın biçimi de ilkçağdan günümüze süregelen çeşitli kültürlerde farklı farklı tanımlanmıştır:
• Güney Babil’in (Khaldea) gövdesi pullarla kaplı, dört bacaklı ve kanatlı ejder-hası Tiamat
• Çin kozmolojisinde, eril güç olan yang’ı temsil eden Çin ejderhası Lung
• Antik Yunan’da Lerna bataklığında yaşadığına inanılan, kesildikçe yerine yenisi çıkan onlarca kafaya sahip olan Hydra
• Eski Ermenice’de (Old Armenian) ejderha’nın karşılığı hahrahmahni kelimesi olup “dev yılan, ejderha; şeytan” anlamına gelmektedir (< Asurca hahrmahn “yılan”)
• Eski Anadolu dillerinden olan Thrak dilinde zum-, zuml- “ejderha” anlamında o-lup, Eski Bulgarca’ya zmbi “ejderha”, zmbia “yılan” formlarında geçmiştir (Duridanov, 1976)
• Çerkez mitolojisinde ise Šəble “yılan at” anlamına gelip, uçabilen bir ejder olup, şimşek ve gök gürültüsü üretmektedir KHM 88
Yunanca δράγον (dragon) denilen bu efsa-nevi yaratık aynı zamanda büyük ve küçük ayı takımyıldızlarını (Ursa Major and Minor) içeren dev bir yıldız kümesiydi. Eratosthe-nes ve Hipparchos bu kümeyi Ophis (Οφις) olarak tanımlamışlardır.
Antik Yunanca metinlerde ejderha karşılığı:
drakon (δράκων)
drakontios (δρακόντειος)
drakonthomilos (δρακονθόμιλος)
drakontofruros (δρακοντόφρουρος) kelime-leri kayıtlıdır.


MÖ 5. asırdan kalma bir Yunan vazosu-nun üzerinde, ağzında, yuttuğu Altın Post efsanesinin kahramanı Yason’u Ares’in önünde kusan dev bir deniz yılanı tasvir edil-miştir.
Kolhis Dragon’undan bahsededen adı geçen vazo dışındaki orjinal kaynaklar:
• Pindar (Odes şiiri, M.Ö 5. yüzyıl)
• Apollodorus (The Library, Yunan mitleri MÖ 2. yüzyıl)
• Apollonius Rhodius (The Argonauti-ca Yunan destanı M.Ö 3. yüzyıl)
“Bir meşe ağacına asılmış olan post, Kol-his’teki Ares’in korusunda, o güne dek uyu-mamış bir yılan tarafından korunuyordu” Apollodorus I. 109
• Lycophron (Alexandra Yunaca M.Ö 3. yüzyıl)
• Diodorus Siculus (Yunan tarihi MÖ 1. yüzyıl), “uykusuz dragon postu koruyor-du” Diodorus Siculus 4. 47. 3.
• Hyginus, Fabulae (Latin mitleri MS 2. yüzyıl)
• Ovid, Metamorphoses (Latin destanı MÖ 1- MS 1. yüzyıl)
 

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola yayıncılık, İstanbul. 2005. ISBN: 975-6121-00-9. Sf. 124-5

*Yazarın izniyle Kısaltılarak aktarılmıştır. Tüm yasal hakları saklıdır ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.

Yöresel Halk dansları - oyunları; İllere göre Karadeniz Bölgesi horon ve barları listesi

Ayrıca Oku

 LAZLARIN GERÇEK TARİHİ

 LAZLAR, Laz kültürü, laz halkı, laz tarihi

Arhavi ve Artvin Halkoyunu kıyafetleri

Artvin halk oyunları

 Karadeniz horonları , horan, horom ve hora kelimeleri

Lazlarda Evlilik Gelenekleri, Evlilik, düğün, nişan

Türk Halk Oyunları