ATMACA VE ATMACACILIK

Accipiter cinsinden (Accipitridae ailesi), olan, küçük kuşlar, böcekler, küçük memeliler ile beslenilen ve bölgemizde atmaca, yaz atmacası ve çakır kuşu türlerine rastlanılan 31 kuş türünün ortak adı.

Atmaca: Latince Accipiter Nisus (İngilizce Sparrowhawk, Danimarka Spurvehøg, Hol-landa Sperwer, Fince Varpushaukka, Fran-sızca Epervier d'Europe, Almanca Sperber, İtalyanca Sparviere, Norveç Spurvehauk, İs-panyolca Gavilán común, İsveç Sparvhök])
Yaz atmacası: Latince accipiter Brevipes (İngilizce Levant Sparrowhawk)
Çakır kuşu: Latince Accipiter Gentilis (İngi-lizce Goshawk)
Doğu Karadeniz’de rastlanılan türler daha çok renklerine göre isimlendirilirler:
Karakızıl, çamkızıl, sarı, sarı kızıl, açık sarı, yanmış sarı, kara, karanın büyüğü, karanın küçüğü, ufak kara, beyaz, beyazın büyüğü, beyazın küçüğü, küllü beyaz, açık kara, çıta kızıl, pak, bozkızı SK1.
Yaz atmacası Türkiye’de nadir olarak ü-rer. Avrupa’daki varlığı 3600 - 5800 çift ola-rak tahmin edilmektedir. Atmacaya göre kanatları daha uzun kuyruğu ise daha kısadır. Atmaca popülasyonu ise 3.000-10.000 kadarı Türkiye’de olmak üzere 300.000- 400.000 çift olarak tahmin edil-mektedir. Atmacanın kafası, yaz atmacası ve çakırkuşundan daha ufaktır. Sık ormanlar ve koruluk alanlar ideal üreme ortamıdır. Küçük kuşlarla beslenir ama dişiler ala-karga, sığırcık vb. kuşarı da avlayabilirler. Çakır kuşu tüm yıl boyunca yerlidir. Av-rupa’daki varlığı çoğu Doğu Avrupa’da ol-mak üzere 140.000 - 170.000 çift olarak tahmin edilmektedir. Karga, güvercin gibi büyük kuşlarla beslenir.
Görele’de felçe adı verilen atmaca, Laz-cada atmaca olarak kullanıldığı gibi sifûeri, sifteriüinçi, cicxina (İA 390) karşılıkları da kullanılmaktadır. Gerçekte, Rize ve doğu-sunda bu kuş türünün sadece dişisine atma-ca denilmekte, daha küçük olan erkeği cüre olarak adlandırılmaktadır:
“Atmacaçkimi/ Sari kizili/Mamtu mgobulu rezili (kaçtı rezil oldum geziyorum)” (Hopa Peroniti), “atmac’ayim atmac’a/ḳírdiler ka-nadumi/ne sevdaluk ne bi şe/ ç’ikardiler adumi” RA 6/B-37; “ula at ‘mac’a tutac’a-ğuk” RA 5/b-28 (Rize merkez)
< Türkçe fırlatmak anlamındaki at- kökünden (Gagavuz atma:, Türkmen, Azeri, Anadolu atmak, Karaçay, Kumık atarĝa, Ta-tar, Kazak atu, Özbek, Uygur otmoq, Kırgız atu:, Yakut ıt) kökünden türemiş bir isimdir. Atmaca kelimesinin sadece Anadolu Türkçe-sindeki varlığı bu kuşun doğal yaşam alanı-nın Avrupa ve Kafkasya olmasıyla açıklana-bilir.
Anadolu terminolojisinde:
delice (Urfa, Gaziantep, Konya)
delirce (Kayseri)
divdiv (Erzincan, Konya, Çankırı
karaçığa (Eskişehir), karatırnak (Isparta)
Daha büyük bir vahşi kuş olan Türkçe doğan (Gagavuz duan, Türkmen dogan, Anadolu, Azeri doğan, Karaçay, Kumık tu-ĝan, Tatar tugan)
Anadolu’da seyrek de olsa kullanılan Orta Asya’daki eşdeğeri laçin (Türkmen, Karaçay, Kumık, lačın, Tatar lačin, Kazak la-šın, Özbek, Uygur ločin, Kırgız ıla:čın, Hakaz ılačın)
Farsça şahin (Farsça šihin, Puştu ša-hênd, Yazgulamian šohin, Pamirian šoyìn, Sarkoliyan šuyin) kelimeleri daha geniş bir coğrafyaya hitap etmektedir.

atmacacılık is. Canlı olarak atmaca yaka-lanmasının ardından, daha çok sportif a-maçlı, atmaca yardımıyla bıldırcın avlama işi olup, Çayeli ilçesi ve doğuya doğru sahil boyunca yaşayan Lazlar arasında yaygındır.
Atmaca avlamak için önce yem olarak kullanılacak yörede ğaço adı verilen kara-baş kuşunu yakalamak gerekmektedir. (Bk) Ğaço ise çekirge veya ğvapa (danaburnu) kullanılarak canlı olarak yakalanmaktadır.
Bir avgahda saklanan avcı, ufukta bir at-maca belirince ayağından viça adlı çatallı bir sopaya bağlanmış ğaço kuşuna kanat çırp-tırarak atmacayı kuşun üzerine çeker ve ku-şun, gerdiği ağa dolanmasını bekler:
“Atmacanın gelişi sırasında çubuğu hareket ettirmek, gözleme penceresinden gözükmek veya kanat sesi gelmeden kuşu geriye çek-mek atmacayı kaçırır. Halk dilinde Atmaca kaydı (esttu) denir. Atmaca geleceği anda hızla yukarıya doğru diklenir ve yönünü değiştirerek kaçar. Atmaca yakalanınca ‘op-copi’ (tuttum) diye naralar atılır. Havaya mermi patlatılır. Karşılıklı olarak diğer avcı-larla haberleşme sağlanır” RK 152 (Arde-şen)
Atmaca, havadayken kanatlarını bir kaç hızlı kanat çırpış ve ardından kısa bir süre kayarak uçuşundan, kanat çırptığı sırada yükselip kayarken alçalmasından kısacası dalgalı uçuşıundan tanınır. Atmaca, ilkba-harda yuva kurmak, yavru yapmak için batıdan doğuya; Ağutos’ta da yavrularıyla birlikte doğudan batıya göçer, sonbaharda sıcak ülkelere doğru yayılmaya başlayınca avlanır SK1 236 (Çayeli)
Atmaca haşlanmış yumurta sarısıyla sahibinin elinden beslenmeye alıştırılarak evcilleştirilir ve bıldırcın üzerine salınır:
“ona evvela ham, tuttuğumuz zaman bi tane bel bağı yapacağiz. Bi hafta kol ustine tutulur, arkadan onden okşayilur. Ondan sora bi buldurcin buna uçurtma uçurtma verdunmi ondan sora artuk hangi buldurcuna salarsan sal yakalar benum babamun dedesi buni yedi sene sakladi yedi seneden başka ömri yok. Cinsleri şimdi boz kara var, kara ķízil var, ufak kara var, ç’ita ķízil var, sari var, beyaz var. Renklerine göre yani. Bi da şeyleri var mesela babalari var, onunda ismi c’úre. Oladan daa yiri. Ayaklaruna ayakkabila yirtulu pontulun yir-tulur. Şimdi o kavyaya bekler. Hemen kuşi siler, kuş başlar oynamaya yumdi ha suzdi ha! Anlaşildiki bula hep benum başuma geçecek/yememuz bitti, suyumuz bitti, hiç bi şemuz kalmadi, hava aldi bizi” RA 5b (Rize)