Karadeniz Alası (Salmo trutta labrax Pallas, 1811)’nın Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Yumurtlama Alanlarının Durumu

Karadeniz Bölgesi sayısız endemik bitki türleri dışında diğer canlı türlerine de ev sahipliği yapmaktadır. Dünya üzerinde sadece Türkiye’de Karadeniz Bölgesinde yaşayan Karadeniz alası (Salmo trutta labrax Pallas, 1811) ülkemizde doğal olarak bulunan tek balık türüdür.

Son yıllarda bu endemik türün, kirlenme, kaçak avcılık ve dere yataklarının tahrip edilmesi sonucu azalması, endişe vermektedir.

 

Kahverengi alabalık ülkemizde doğal olarak bulunan tek alabalık türüdür (Kuru, 1975; Aras, 1976; Geldiay ve Balık, 1996).

Karadeniz alası denizde cinsi olgunluğa ulaştıktan sonra üremek üzere tatlı sulara gider ve uygun yumurtlama alanlarına yumurta bıraktıktan sonra tekrar denize geri döner. Bu özelliğinden dolayı Anadrom bir balık türü olarak adlandırılır.

Karadeniz alasının, Karadeniz’de Giresun’dan Gürcistan’a kadar olan bölgedeki büyük nehir ve ırmaklara yumurta bıraktığı bilinmektedir (Edwards and Doroshov, 1989). Karadeniz alası neslinin devamını sürdürebilmek için mutlaka tatlı sulara girmek zorundadır. Yetişkin Karadeniz alaları nehirlere girdiklerinde yumurtlama alanlarına ulaşabilmek için çok büyük engelleri aşmak zorundadırlar.

Oldukça zahmetli bir yolculuktan sonra nehirlerin üst kısımlarındaki yumurtlama alanlarına ulaşan damızlık balıklar, yumurta bıraktıktan sonra tekrar denize geri dönmektedir. Damızlık balıklar, bu yumurtlama göçleri esnasında pek çok tehlikelerle karşılaşmaktadırlar.

Yapılan son araştırmalarda Karadeniz alasının yoğun olarak görüldüğü İyidere ve Fırtına Deresi incelenmiş ve bu balığın neslinin büyük oranda azalmasına neden olan faktörler tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu faktörler arasında, kirlilik,  kaçak avcılık ve dere yataklarının tahrip edilmesi ön sırada yer almaktadır.

Izgaralarla avlanılıyorlar

Yetişkin deniz alaları nehirlere girdiklerinde yumurtlama alanlarına ulaşabilmek için çok büyük engelleri aşmak zorundadırlar. Deniz alalarını bu nehirlerde bekleyen en büyük

tehlikelerden birisi de kaçak olarak yapılan avcılıktır. Özellikle Fırtına Deresi boyunca faaliyet gösteren bazı alabalık üretim işletmeleri ve restaurantları, ya kendileri ya da başkaları tarafından yakalanmış deniz alalarını ve dere alalarını özel olarak yaptıkları balık havuzlarında stokladıkları ve bu balıkları yüksek fiyatlarla müşterilerine sattıkları tespit edilmiştir. Derelerde yumurtlama alanlarına ulaşan ve yumurta bıraktıktan

sonra geri dönüş yolundaki deniz alalarını bekleyen diğer büyük tehlike de dere üzerine tahtadan veya ağaç dallarından ızgara şeklinde yapılan özel tuzaklardır.

Dere sularının tamamı ‘çit’ adı verilen bu tuzak içerisinden akıtılmakta ve bu

ızgaralar arasından sadece su geçebilmekte ve balıkların tuzaktan kurtulma şansları olmamaktadır. Bu tuzakların özellikle Fırtına Deresi üzerine sıkça kurulduğu tespit edilmiştir.

Dere yatakları tahrip ediliyor

Karadeniz Sahil Yolu yapımının başlamasıyla birlikte bu bölgede kum ve çakıla olan talep daha da arttığından her iki nehir boyunca dere yataklarındaki çakılları kırarak ince malzeme yapan şantiyeler kurulduğu görülmüştür. İkizdere üzerinde Köy Hizmetleri’ne ait büyük bir kum ocağı ile özel kum ocaklarının gece gündüz dere yatağını tahrip ettikleri, Fırtına Deresi üzerinde ise Karadeniz Sahil Yolunun yapımında deniz dolgusunda kullanılan kayaların çıkarıldığı taş ocaklarında büyük iş makinelerinin büyük gürültülerle çalıştıkları saptanmıştır. Tüm bu çalışmalar esnasında bazen derelerin yönünün değiştirildiği, dere sularının da

sürekli olarak kirletildiği gözlemlenmiştir.

 

İkizdere üzerinde 1961 tarihinde kurulan ve halen faaliyette olan bir hidroelektrik santral vardır. Bu santral kurulmadan önce deniz alalarının yumurta bırakmak için derenin kaynağına kadar çıkabildiği, santral kurulduktan sonra ise ancak santral altına kadar gelebildiği bölge insanları tarafından bildirilmiştir. Yapılan incelemelerde elektrik santraline dereden alınan su tüneller içerisinden santrale kadar akıtılmakta ve su alınan yer ile santralin kurulduğu yer arasında kalan kısımda suyun çok az aktığı görülmüştür. Bu su alabalıkların göçü ve yaşaması için yetersiz kalmaktadır. Fırtına Deresi üzerine yapılmakta olan hidroelektrik santrali ise İkizdere üzerindekinden daha büyük olarak planlanmıştır ve bu santralin de Fırtına

Deresine giren balıklara olumsuz etkisinin daha fazla olacağı kaçınılmazdır.

Turizmle gelen kirlenme tehdidi

Karadeniz alasının yumurtlama alanlarından İkizdere ve Fırtına Dereleri son yıllarda gittikçe yoğunlaşan bir kirlilik tehdidi altındadırlar. Her iki dere üzerindeki yerleşim yerlerinin atıkları

hiçbir arıtmaya tabi tutulmadan derelere bırakıldığı tespit edilmiştir. Bu bölgede her geçen yıl daha da artan dağ ve yayla turizmi de beraberinde kirliliği de getirmektedir.

Bu tehditlere karşın bölgede, Trabzon Merkez Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü tarafından yürütülen Karadeniz Alabalığının Yetiştiriciliği ve Balıklandırma Amacıyla Kullanımı projesi ile başarılı adımlar atılmıştır.

Bu projeyle, Kuzey-Doğu Anadolu coğrafyasına has bir tür olan Karadeniz alabalığının (Salmo trutta labrax PALLAS, 1811) yoğun şartlarda üretimi amaçlanmıştır. Türün kültür potansiyeli irdelenerek, yörede yaygın olarak faaliyet gösteren alabalık işletmelerine alternatif kültür formu sunmak ve türün doğal stoklarını zenginleştirmek amacıyla, örneklenen anaçlardan elde edilecek yavruların bir bölümünün doğaya bırakılması amaçlanmıştır.

Yapılan Çalışmalar:

Karadeniz alabalığının yetiştiricilik performansının belirlenmesi amacıyla deneysel çalışmalar yapılmış ve pratiğe aktarılabilirliği araştırılmıştır.

Tüm damızlık ve damızlık adayı balıklar harf ve seri numaralı markalarla markalanarak proje süresince üreme özellikleri takip edilmiştir. Proje kapsamında türün kültüre alınmasına yönelik çalışmalar aşağıda sıralanmıştır.

 

1.  Markalama Çalışmaları,

  

Şekil 4. Damızlık ve damızlık adaylarının markalanması.

 

2 Döl Alım Çalışmaları (Yumurta Sağımı ve Gerekli Ölçümlerin Alınması, Yumurtaların Kuluçkalanması ve Yaşama Oranının Tespiti.),

Şekil 5. Yumurta ve sperm sağımı, gözlenmiş yumurtalar.

 

3. Proje süresince çevresel parametrelerin izlenmesi,

4. Deniz Suyunun Büyüme Üzerine Etkisi,

5. Smoltifikasyonun İzlenmesi (Kan Plazması Analizleri),

6. Karadeniz Alabalığı’nda Larval Gelişim üzerine Yumurta Çapının ve Su Sıcaklığının Etkisi,

7. Karadeniz Alabalığında Ön Beslemede Yem Tercihinin Belirlenmesi,

8.Karadeniz Alabalığının Büyüme Performansının irdelenmesi,

9. Karadeniz Alabalığının Yaş ve Cinsiyete Bağlı Bazı Vücut Oranlarının Belirlenmesi,

10.Karadeniz Alabalığında Yemleme Sıklığının büyüme performansı üzerine Etkisi,

11.Karadeniz Alabalığında Stok yoğunluğunun Büyüme Performansı Üzerine Etkisi,

12.Karadeniz Alabalığının Balıklandırma Amacıyla kullanımı.      

         Bu yıl tamamlanacak olan proje süresince özel işletmelerle ortak çalışılarak, balığın üretimi ile ilgili teknik bilgi ve beceri işletme sahiplerine aktarılmıştır. Bu sayede bölgedeki 4 farklı işletme, potansiyel bir tür olan Karadeniz alabalığını üretmeye başlamışlardır. Bu dört restaurantta tüketicinin beğenisine sunulan bu balıklar, Gökkuşağı alabalığı fiyatının 2-3 katına pazarlanmaktadır.

         Bu yıl içinde ayrıca türün bölgedeki özel işletmelerde yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması için yeni bir proje hazırlanmış ve Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü’ne sunulmuştur. Yeni proje kapsamında türün kültüre alınmasına yönelik tüm çalışmalar çiftlik şartlarında gerçekleştirilecektir. Bu çalışmalar sonucu hazırlanacak olan “Karadeniz Alabalığı Üretimi El Kitabı” üreticilere rehber olacak ve türün yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılmasına katkı sağlayacaktır.

 

 

Karadeniz Alası (Salmo trutta labrax Pallas, 1811)’nın

Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Yumurtlama Alanlarının Durumu

Hamdi Aydın   Kocaeli Üniversitesi, İhsaniye MYO Su Ürünleri Programı, 41670, Gölcük, Kocaeli, Türkiye

İlhan Yandı  Karadeniz Teknik Üniversitesi, Rize Su Ürünleri Fakültesi, 53000, Rize, Türkiye

 

 

Eyüp ÇAKMAK

Balıkçılık Teknolojisi Mühendisi

T.K.B. Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü TRABZON