MİHAEL PANARETOS: TRABZON’DAKİ KOMNEN DEVLETİ’NİN TARİH YAZICISI

Sinan KILIÇ
[email protected]

Ortaçağ’da, Türkiye’nin Doğu Karadeniz bölgesinde yer alan Komnen Devleti ile ilgili en önemli kaynak, Mihael Panaretos’a atfedilen Ortaçağ metinleridir. Devletin yıkılmasından 35 yıl önce sona eren bu tarihçede, Komnen devletinin kurulduğu 1204 yılından 1426 yılına kadar saray çevresinde yaşanan olaylar kayda geçirilmiştir. Bu notların 32. paragrafında, Panaretos’un adı “olayları kayıt eden” diye geçmektedir.

Sözü edilen tarihçe, 1204 yılında İstanbul Haçlılar tarafından işgal edilince, İmparatorluk veliahtı Aleksios Komnenos’un Trabzon’a yerleşmesiyle başlar. Aleksios bu girişimde halası olan Gürcü Kraliçesi Tamara’nın büyük desteğini görmüş, böylece Trabzon merkezli bir Komnen Devleti ortaya çıkmıştır. 18 yıl hüküm süren kral 1222 yılında, 40 yaşında ölür. Yerine damadı Andronikos Gidon geçer. 13 yıllık hükümdarlık döneminde halkın gözünden düşen Gidon öldürülür ve tahta Aleksios’un büyük oğlu Yoannis oturur. Ancak o da 1238 yılında bir top oyunu sırasında attan düşerek ölünce (bugünkü polo oyunu benzeri bir spor), yerine kardeşi Manuel geçer. Onun döneminde Komnen Devleti önce Selçukluların ve daha sonra da Moğolların himayesini kabul eder. Manuel’in 1263 yılında ölmesiyle hükümdarlık üç yıl için oğlu II. Andronikos’un ve ardından Manuel’in diğer oğlu George’un olur. George 1280 yılında savaşta ölünce diğer kardeş II. Yoannis tahta geçer. Onun döneminde Türkler baskıyı arttırmıştır. 1297 yılında Çarşamba ovasında yapılan savaşta kral ölür ve cenazesi Trabzon’a getirilir. Yerine bir süre için Manuel’in kızı Theodora bakar, ancak 1285 yılında tahtan indirilerek yerine II. Yoannis’in oğlu II. Aleksios oturtulur. Hemen Giresun’a, Türklerin üzerine saldırılır, bölge kontrol altına alınır. Onun ölümünden sonra yerine oğlu III. Andronikos oturur ve ilk iş olarak kardeşlerini öldürtür. Ancak kendisi de uzun yaşamaz ve iki yıl içinde ölür. Böylece tahta 18 yaşındaki oğlu II. Manuel geçer. Birkaç ay sonra, 1332 yılında bölgedeki Türkler, Gürcü ordusuyla birleşerek Trabzon kalesine saldırır. Ağır baskı altında kalan devletin durumunu İstanbul’dan izleyen III. Andronikos’un kardeşi Vasili Trabzon’a gelerek başa geçer. Onun döneminde Timur’un oğlu Şeyh Hasan Trabzon’a saldırır, ancak geri püskürtülür. Kral Vasili 1340 yılında ölünce, oğulları İstanbul’a gönderilir. Trabzon bir süre Vasili’nin sonradan evlendiği karısı İrene ve bir süre ise II. Aleksios’un kızı Anna tarafından yönetilir. Bu dönemde iç isyanlar başlar. 1341 yazında İstanbul’daki Bizans İmparatoru devreye girer ve III. Yoannis tahta oturtulur. İsyanlar sürer ve iki yıl sonra tahta bu kez Yoannis’in babası Mihail oturtulur. Yaşlı Mihail ise 1349 yılında tahtı Vasili’nin oğlu III. Aleksios’a devreder.

Panaretos’un 1320li yıllarda Trabzon’da doğduğu kabul ediliyor. Buna göre yazdığı metinlerde, eski tarihli ayrıntıları eski saray tarihçilerinin kayıtlarından almış olmalıdır. Gençlik yıllarına denk düşen notlar ise bu olaylara gerçekten bir şekilde kendisinin tanıklık etmiş olduğu izlenimini vermektedir. Metinlerin yazılış biçimi, Panaretos’un özellikle III. Aleksios zamanında (1349-1390) sarayda görevli üst düzey bir memur olduğunu göstermektedir.

Komnen Devleti konusunda önemli araştırmalara imza atan Anthony Bryer, Panaretos’da geçen Yunan – Türk ilişkilerini bir İngilizce makalede incelemiştir (Greeks and Turkmens:The Pontic Exception = Yunanlılar ve Türkmenler: Pontus’daki Durum, 1975) . Aynı makaleye Panaretos güncesinden İngilizce çeviriler de eklenmiştir.

Ortaçağ’da bölgenin yaylalarında pastoral bir yaşam süren Türk boyları arasında yer alan Çepniler, II. Yoannis zamanında (1280-1297) Ünye çevresinden başlayarak Trabzon kalesine kadar olan bölgede yaşamaktadır. II. Aleksios (1297-1330) Eylül 1301’de Çepnilere karşı saldırıya geçmiş ve Giresun’a kadar ilerlemiştir. Şubat 1380’de III. Aleksios da Çepniler üzerine yürümüş ve Görele dağlarındaki yurtları yakıp yıkmıştır.

2 Ekim 1313, Perşembe günü akşamı Bayram adlı bir Türk beyi çadırlardan kurulu bir pazar yerine saldırmıştır. Aynı kişi daha sonra Hamsiköy yakınlarında ortaya çıkmış, 30 Ağustos 1332 Pazar günü burada ağır kayıplar vererek geri çekilmek zorunda kalmıştır.

Komnen hanedanı, giderek yoğunlaşan Türk saldırılarını onlarla akrabalık ilişkileri kurarak önlemeye çalışır. Panaretos’un aktardığına göre, 1352 yazında kralın kız kardeşi Maria, Timurtaş’ın oğlu Kutlu Bey ile; 1358 yazında ise kralın kızı Theodora Bayram Bey’in oğlu Hacı Emir ile evlendirilir. Ancak kurulan bu akrabalıklar bölgedeki Müslümanlar ile Hıristiyanlar arasındaki çatışmalara son vermez. Ağustos 1355’de Kaldiya (Gümüşhane) Dükü Yoannis Kabazites, Şiran’a saldırır. İki ay sonra, 27 Kasım 1355 günü aynı kaleye yapılan saldırıya III. Aleksios da (1349-1390) katılır.

Panaretos’a ait olduğu bildirilen Yunanca el yazmalarının varlığı ilk olarak Jakob Philipp Fallmerayer’in (1790-1861) 1927 yılında Münih’te yayınladığı “Geschichte des Kaisertums von Trapezunt” (Trabzon Krallığı’nın Tarihi) adlı kitapta haber verilmektedir. Kitabın giriş bölümünde belirtildiğine göre bu belgeler Venedik’deki San Marko Kütüphanesi’nde, kütüphaneci Abbate Bettio tarafından kendisine gönderilmiştir. Söz konusu el yazmaları, Trabzonlu Yoannis Bessarion’un (1403-1472) 31 Mayıs 1468 günü bu kütüphaneye bağışladığı özel arşivi içinde yer almış olmalıdır.

Fallmerayer’den 177 yıl sonra, Trabzon ve çevresinin tarihi için büyük önem taşıyan Panaretos’un günlükleri, Rusçadan da olsa artık dilimize çevrilmiştir. Enver Uzun, bu metinleri birkaç yıl önce Aleksander Solomonoviç Hahanov’un Rusça çevirilerinden bizlere aktarmıştır (Panaret’in Trabzon Tarihi, 2004). Hahanov’un kitabı, Enver Uzun’un da Türkçe çevirisine yer verdiği uzun bir giriş yazısıyla birlikte 1905 yılında Moskova’da, Lazarev Doğu Dilleri Enstitüsü yayınları arasında “Mihail Panaret. Trapezuntskaya Hronika (Trabzon Kronikleri)” adıyla çıkmıştı.

Keşke bir zamanlar edebiyat öğretmenliği yapan Enver Uzun’un yazı dili daha düzgün bir Türkçe olabilseydi... Böylece bugüne kadar edebiyatımıza yön veren onca şair ve yazarımız gibi, dilimizin özelliklerini didik didik inceleyen onca dilbilimcimizin emekleri boşa gitmemiş olurdu. Yayın yapan araştırmacılarımızın sorumluluklarından biri de, en azından bu büyük emeğe saygı göstermek ve kendi dilini doğru kullanmak olmalıdır.

Ancak yine de Türkiye’de üniversitelerin ya da araştırma merkezlerinin bugüne kadar yapmadığı önemli bir işi tek başına yaptığı için Sayın Enver Uzun’u kutlamak gerekir. Zira kitabında herhangi bir kurum ya da yayınevi adı geçmiyor.

Resim: Joseph Pitton de Tournefort’un 1717 Paris baskılı “Relation d’un Voyage du Levant” adlı kitabındaki Trabzon’un en eski gravürü (cilt: II, sayfa: 233).

 Panaret'in Trabzon Tarihi YENİ ZAMANLAR DAĞITIM A. Hahanov Yayın Yılı: 2004

Rus Hesabatlarında Trabzon (1916- 1918)

Dr. Enver Uzun
MOR TAKA KİTAPLIĞI

" Sonra gelen ikinci heyet; Mimar N.B.Baklanov,Lazarevski Enstitüsü'nün Şark Dilleri Profesörü A.E.Krimski, Tasvir sanatınıun öğrenilmesinde deneyimli olan N.Y.Makarenko, Moskova Üniversitesini Dini Bilimler Akademisi profesörlerinden N.D.Protasov, ressamlar G.K.Meyer, N.K.Kluge, grafiker A.A.Bobrinski ve F.İ.Uspenski'den oluşmaktadır.
Bu heyet bir yıldan fazla Trabzon'da kalarak dğeişik yerlerde çalışmalar yapmış,pek çok belg,kitap ve dökümanı bir araya toplamayı başarmışlardır. Toplanan bu malzemeler Otahisar'daki Altınbaşlı Meryemana "Hrisokefalos" (Büyük Fatih Camii) Kilisesi'nde toplanmış ki; Sadece el yazmalar 200 sandık olup, her sandık tahminen 10 pud (bundan daha ağır sandıklar da vardı), bu da onların tartısının 2000 pud'dan (1 pudd=16,4 kg.) daha fazla olduğunu gösteriyordu. Bu mescit önce hastane,sonra ise kışla olarak iskan edildi.
Yunanlılar tarafından yağmalanarak özellikle bazı tabu ve nüfus kayıt defterleri başta olmak üzere toplanan malzemelerin büyük bir kısmını götürdüler."

Vonniy Listok
İşgal Yıllarında (1916- 1917) Trabzon'da Rus Askeri Gazetesi

< br>  
* Yazar dostlar: Karadeniz Bölgesi, Gezi, Folklor ve yöresel tarih ile ilgili kitaplarınız hakkında bilgi bu köşede tanıtalım