Dr. Mustafa Duman

Trabzon’un İlk Sahafları 

         Trabzon’daki kitapçılar konusunda bilgi veren en eski yayınlardan biri Hamamizâde İhsan’ın,  “Kitabi Hamdi Efendi” adlı kitabıdır. (1)  Hamamizâde’nin bu kitapta anlattığına göre Trabzon’da ilk sahaf (kitapçı) dükkânı, Tanzimat’ın ilânından, yani 1839’dan sonra Tonyalı Hacı Hasan Efendi tarafından Aktarlar Çarşısı’nda açılmıştır. Yine aynı yıllarda Trabzon’da Çarşı Camii’nin muvakkithanesinin yanındaki bir dükkânda Osman Efendi adında bir sahaf daha vardı. Osman Efendi bir süre sonra dükkânını içindeki kitaplarla Çarşı Camii müezzini Emin Efendi’ye bıraktı. Emin Efendi bu dükkânda uzun süre sahaflık yaptı. Emin Efendi’nin bitişiğinde de Ruşen Efendi sahaflık yapıyordu.

         Daha sonra,  Çarşı Camii civarında Müezzinzâde Hamdi Efendi ve Cincioğlu Ragıp Efendi sahaf dükkânları açmışlardır.  Bu sahaflar, Hamamizâde’nin bildirdiğine göre, derme-çatma dükkânlarında bazen yazma din kitapları, Arapça kitaplarla basma halk kitapları, medrese ders kitapları satarlardı.

         Trabzon’da, “Bitpazarı” da denilen Sipahi Pazarı’nda o vakitler sahaf dükkânı yoktu. Sonradan müezzin Emin Efendi, Kardeşi Ahmet Efendi’yle burada bir sahaf dükkânı açtı. Hacı Ali, Hacı Musa, Hoca Salih ve Şaban Efendi bu pazarda dükkân açan diğer sahaflardır.

           Kitabi Hamdi Efendi ve “Kütüphane-i Hamdi”

         Trabzon’un en tanınmış kitapçısı, Kitabi Hamdi Efendi’dir. Hamdi Efendi, 1862’de Trabzon’da doğdu. Medrese eğitimi gördü. Trabzon’da, Uzunsokak’ta açtığı tütüncü dükkânında 1885’ten itibaren kitap da satmaya başladı. Sonra dükkânını genişletti. Bu dükkânının vitrin camında “Ayine-i Efkâr” yani “Fikirler Aynası” yazısı bulunuyordu. Hamdi Efendi, dükkânında satışa sunduğu kitapları çok güzel bir şekilde raflara ve camekânlara dizerdi. Bu görünümler, gençlerde kitap almak ve okumak hevesi uyandırırdı. Bu dükkânda, evlere okumak için kitap da verilirdi. Zaman içerisinde İstanbul’dan daha çok kitap ve gazete getirtti. Bu arada okullar için de kitaplar basmaya başladı. Aynı zamanda yayıncı olan Kitabi Hamdi Efendi toplam 51 kitap ve Trabzon’la ilgili kartpostallar yayımlamıştır.

           Hamdi Efendi, daha sonra dükkânını Uzunsokak’ın doğusunda, daha büyük bir mağazaya taşıdı. Önceleri bu dükkânın adı “Asar-ı Cedide” idi. Sonradan “Kütüphane-i Hamdi” oldu.

           Trabzon’un 1916’da Ruslar tarafından işgaline kadar, Hamdi Bey, Trabzon kültürü adına yayıncı ve kitapçı olarak çok hizmetler yapmıştır.

           Trabzon Ruslar tarafından işgal edilince Kitabi Hamdi Efendi de diğer birçok Trabzonlu gibi kentini terk etmek zorunda kaldı. Ruslar Trabzon’dan çekilince Hamdi Efendi tekrar Trabzon’a döndü ama depolardaki kitapları ve evi Rumlar tarafından yağmalanmıştı. Oğullarıyla, Uzunsokak’ta bir dükkân tuttu ve “Kitabi Hamdi ve Mahdumları Ticarethanesi” adıyla bir şirket kurarak çalışmaya başladı.  Bu dükkânda hem kitap-gazete, hem de fotoğraf makinesi ve fotoğraf malzemeleri satılıyordu.  Hamdi Efendi, 1928’de şirketi oğullarına bırakarak iş hayatından çekildi.

            Sadri Karakoyunlu, “Uzunsokak ve Onun Yaşam Öyküsü (1938-1941)” adlı şiirinde Kitabi Hamdi’nin kitabevini de anlatır:

“Her günün öğle sonlarında

Ben de bu sokağın hayatına girerdim.

Arkadaşlarla buluşmak için bir yeri,

Meselâ Kitabi Hamdi Bey’in kitabevi,

Beklediğimiz yer olsun derdim.

Bu kitabevine her gittiğimde,

Derin bir hazla seyrettiğim kitapları,

‘Hep benim olsa’ derdim.” (2)

            “Soyadı Yasası” çıktıktan sonra “Başman” soyadını alan Kitabi Hamdi, 1948’de, İstanbul’da ölmüştür.

            Trabzon’daki Diğer Kitapçılar

            Şark Kitaphanesi: Arslan Pulathaneli ve Ahmet Özer, ortaklaşa yazdıkları bir yazıda anlattıklarına göre Trabzon’da,  Sabırhanı’nda, 1920’li yılların başında Şalcızâde Hüseyin Efendi’nin Şark Kitaphanesi adında bir kitapçı dükkânı vardı.  Hüseyin Şalcı hem kitap satar, hem de kiraya verirdi. (3)

            Beşikçi Kitabevi: Bu kitabevi Uzunsokak’a çıkan bir aradadır.“Beşikçi” müessesesi baharatçı olarak 1925’ten beri Trabzon’da faaliyet göstermiştir. 1990’lı yılların başında limited şirket olarak kitabevini kurmuştur. Günümüzde kitabevi olarak faaliyetini sürdürmektedir.

Okullu Yuvası: Kenan Danyal (1914-1980), 1950 ve 1960’lı yıllarda ve sonrasında Trabzon’da Meydan Parkı’nın güneyinde, sonradan Özgür Oteli’nin olduğu yerdeki “Okullu Yuvası” adlı kitabevinde eski kitaplar satıyor ve kiraya veriyordu. Daha sonra Kadakal Palas’ın yer aldığı aralığa taşınmıştır. Dükkânı sonradan kapanmıştır.

Akademi Kitabevi:  Akademi Kitabevi, 1962’de, Uzunsokak’ta, Türk Hava Yolları bürosunun yanında, Akçaabatlı Adnan ve İbrahim Topsakal kardeşler tarafından açıldı ve işletildi. Açıldığında Trabzon’un en güzel kitabeviydi. Trabzon’un yazar ve sanatçılarının uğrak yeriydi.

             Ahmet Selim Teymur, Akademi Kitabevi’nde, 31 Mayıs 1962’de bir hat ve cilt sergisi açmıştı. Teymur, yeni yazıyı Arap Abece’sine benzeterek yaptığı hatlarda bir ilke imza atmıştı. Hatlar, porselen vazolar üzerine çok güzel bir şekilde yapılmıştı. Serginin davetiyesinde de bu vazolardan birinin resmi vardı. Bu davetiyeyi hâlâ saklarım. (4)

            O yıllarda, Trabzon Lisesi’nde öğrenciydim. Edebiyata ilgim vardı. Ahmet Selim Teymur’u, Mustafa Beşgen’i, Subutay Hikmet Karahasanoğlu’nu, Adnan Topsakal’ı,  Ziyad Nemli’yi ve daha nice sanatçı ve sanatsever insanı Akademi Kitabevi’nde tanımıştım. Bu sanatçı, şair ve yazarlar, aynı zamanda Trabzon’da, Kıyı dergisi’ni hayata geçirmişti.  Kıyı’nın sorumlu yayın yönetmeni akrabam avukat Necmi Duman’dı. Akademi Kitabevi sonradan el değiştirdi. Halen aynı adla işletilmektedir.

            Doğruluk Kitabevi:  Eski Adliye binasının karşısındaki Doğruluk Kitabevi’ni Salih Zeki Çağatay (1914-1984) ve yardımcısı Yunus Çağatay, diğer adıyla “Koca Yunus” işletti. Bu kitabevi 1962 yılında Suat Kurtuldu’ya devredilmiştir. Adı da Üniversite Kitabevi olarak değiştirilmiştir. Burası daha sonra çocuk ayakkabısı ve kadın ayakkabısı, çantası satış dükkânı olmuştur.

24 Şubat Kitabevi:  Trabzon’un 1960’lı yıllardaki en ünlü kitabevlerinden biri olan 24 Şubat Kitabevi’ni Orhan Karaali (1921-1985) işletiyordu. 1954’te kurulmuştu. Orhan Karaali’nin kardeşi Turan Karaali de burada çalışırdı.  Kitabevi Uzunsokak’ta, önceleri doğu bölümünde, sonra da yazlık İnci Sineması’nın karşısında faaliyetini sürdürmüştü. Orhan Karaali’nin ölümünden sonra kitabevi, yine Uzunsokak’ta yazlık Sümer Sineması’nın karşısına taşınmıştı. Kitabevini Orhan Karaali’nin kızı yönetiyordu. Sonradan kapandı.

            24 Şubat Kitabevi, Trabzon’un en kaliteli kitabeviydi.  Orhan Karaali işini ciddiyetle yapan bir kişiydi. Özellikle, 27 Mayıs Devrimi’nden sonra, Türkiye’de yükselen yayıncılığı Trabzon’da en iyi izleyen kişilerdendi. O dönemin Varlık, Türk Dili, Hisar, Çağrı gibi edebiyat dergilerini biz oradan alırdık. 

            1960’lı yılların başında, spor-totonun yeni çıktığı zamanlarda, bu kitabevinde spor- toto da oynanıyordu. Kitabevinin vitrininde bir karton üzerine yazılan şu dörtlüğü okumuştum:            

           “Spor-toto dediler

            Dedum nasil bir işdur

            Bir oyna da dediler

            Elleruni alişdur.”

         Hizmet Kitabevi:  1971-1984 yılları arasında, İbrahim İhsan Yılmaz ve oğlu Emin Şefik Yılmaz tarafından kurulup işletilmiştir. Kitabevi, Uzunsokak’ta, şimdiki Son Haber Matbaası’nın yakınında,  Doğumevi’nin karşısındaydı.(5)

         Dost Kitabevi: Erdoğan Gönüller, Uzunsokak’taki Kristal Pasajı’nda, “Dost Kitabevi” adlı dükkânında eski kitaplar, plâklar, kartpostal ve fotoğraflar alıp satmaktadır. Erdoğan Gönüller, daha önce,  eskiden Karma Ortaokul, şimdi ise Cudibey İlköğretim Okulu olarak adlandırılan okulun karşısındaki sokakta “Gönüller Kitabevi” adlı bir dükkân açmıştı. Sonradan, Uzunsokak’ta başka bir dükkâna taşındı ve adını “Dost Kitabevi” olarak değiştirdi. Buradan da şimdiki yerine, Kristal Pasajı’na taşındı. Zaman zaman, Uzunsokak’ta, kaldırımda, kitap, pul v.s sattığı sergiler de açmıştır.

             Erdoğan Gönüller, 1965-1966 yıllarında, Trabzon’da, Attila Aşut tarafından yayınlanan “Sömürücülüğe Karşı SAVAŞ” gazetesinin sorumlu yayın yönetmenliğini de yapmıştır. 1966’da Nâzım Hikmet’i anlattığım bir yazım bu gazetede yayınlanınca, benim ve gazetenin sorumlu yayın yönetmeni olan Erdoğan’ın aleyhine, savcılık tarafından, o zamanlar basın davalarına bakan Trabzon Toplu Basın Mahkemesi’nde, dava açıldı. Birlikte yargılandık ve beraat ettik. Aslında yargılanan Nâzım Hikmet’in bir şiirinden yaptığım alıntıydı. Başka bir deyişle, Nâzım Hikmet de ölümünün üçüncü yıldönümünde, Trabzon’da, bizlerle yargılandı ve beraat etti. O zamanlar ölüsü bile yargılanan Nâzım Hikmet’in değeri aradan kırk yıl geçtikten sonra anlaşıldı ve kendisi Bakanlar Kurulu kararıyla yeniden Türk vatandaşlığına alındı.

            Derya Kitabevi: Uzunsokak’ta, 1978 sonrası açılan kitabevlerinden biri de “Derya Kitabevi”  adını taşır. Kitabevini günümüzde Ahmet Sezgin işletmektedir.

            Uzun Kitabevi: Uzun Kitabevi,   emekli ilköğretim müfettişi Pirağa Uzun tarafından Uzunsokak’ta açılmıştır. Şimdi aynı yerde oğlu Hasan Uzun, kitabevini işletmektedir.

            Diplomat Büfe: Trabzon’da, Uzunsokak’ta, eski Adliye binasının önündeki küçük büfesinde gazete bayiliği yapan Tevfik Aga, diğer adıyla “Diplomat Tevfik”in yeridir. Şimdi oğlu tarafından işletiliyor. Tanıyanlar, Diplomat Tevfik’in çok cesur bir kişi olduğunu söylediler. 1950’li yıllarda, Demokrat Parti’nin Trabzon’daki baskılarına karşı, Cumhuriyet Halk Partisi’nin resmi yayın organı olan “Ulus” gazetesini Trabzon’a getirtip dükkânında sattığını anlattılar. Gazete bayiliğinin adı şimdi de “Diplomat Büfe” olarak devam etmektedir.

            “Gazeteler Başbayii Agâh Şenol”: 1960’lı yıllarda, Trabzon’da, Tabakhane Camii yokuşunda, küçük bir gazete bayii dükkânında gazete satan Agâh Şenol vardı. Tabelâsında. “Gazeteler Başbayii Agâh Şenol” yazılıydı. Halk arasında “Cüce Agâh” olarak bilinirdi. Daima kaşları çatıktı. İşini ciddiyetle yapardı.  Otururken büfenin penceresinden görülmezdi. Gazete vermek için ayağa kalktığında kendisini görebilirdiniz.

            Saray Kitabevi-Sahaf: Saray Kitabevi, Uzunsokak’ta,  Eskiden Saray Sineması’nın bulunduğu yerdeki Saray Pasajı içerisindedir. Camında “Sahaf” yazısı bulunmaktadır. Bir zamanlar sokak kitapçılığı yapan Hasan Acıner tarafından işletilmiştir. Şimdi Hasan Acıner’in damadı burada eski kitaplar alıp satmaktadır.

            Çağrı Kitabevi: Çağrı Kitabevi, Uzunsokak’tadır. Bir şirket tarafından işletilmektedir. Burada daha çok dini yayınlar satılmaktadır.

            Kristal Kitabevi: Kristal Kitabevi, Uzunsokak’ta, Kristal Pasajı’ndadır. Hem kitapçı hem de kırtasiyeci olarak faaliyet göstermektedir.

            Fatih Kitap-Kırtasiye:  Fatih Kitabevi, Uzunsokak’ın başında, Tabakhane Camii karşısındaydı. 1970-1982 yılları arasında faaliyet gösteren bu dükkânı Kaptan Uzlu işletiyordu.

             Dilay Kitabevi: Öner Ciravoğlu’nun yazdığına göre Dilay Kitabevi, Uzunsokak’ta, 1970’lerde açılmıştı.(6) Sonradan yine Uzunsokak’ta, Kızılay Çıkmazı’na taşındı.  Şimdi orada faaliyet göstermektedir. Eski yerinde şimdi “Kalem Kırtasiye” vardır.

            Milli Eğitim Yayınları:  Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları’nın satış yeri olan Milli Eğitim Yayınları bürosu eskiden Uzunsokak’ta, Halk Eğitim Merkezi binasının giriş katındaydı. Sonradan o bina yıkılıp yerine bir apartman yapıldı. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları Ortahisar’daki bir büroda satılıyor.

            Milli Eğitim Bakanlığı’nın klasikler serisini 1960’tan itibaren, Uzunsokak’taki satış yerinde tanımış ve edinmiştim. Bu kitaplar o zamanlar çok ucuza satılıyordu. 25-50 kuruşa bir kitap almak mümkündü. Milli Eğitim Bakanlığı’nın klasik eserler serisi o zamanki kuşakların kültür birikimlerinde çok önemli bir yer tutar.

            Trabzon’daki Sokak Kitapçıları

            Sokak Kitapçısı Hakkı:  Kitapçı Hakkı Ugan’ı,  1960 yılında, Trabzon Lisesi’nin orta kısım son sınıfında öğrenci iken tanıdım. Lise yıllarımda sokak sahafı olarak da adlandırılan Hakkı’nın devamlı müşterileri arasındaydım. Kitapçı Hakkı, Uzunsokak’tan Maraş Caddesi’ne giden Meydan Hamamı Sokak’ta, kaldırımın üzerinde açtığı sergisinde eski kitaplar satardı. Ondan harçlığımın elverdiği ölçüde ikinci el kitaplar alırdım. Hakkı, iyi bir kütüphane düşürdü mü sergisi zengin, başı kalabalık olurdu. Diğer zamanlarda belirli kitap meraklıları onun kaldırıma serdiği kitapları karıştırır, incelerlerdi. Sonradan öğretmen olan sınıf arkadaşım Abdullah Çolak ve yazar-şair Öner Ciravoğlu da onun müdavimlerindendi. Abdullah daha ziyade tarihi romanlar alır ve okurdu. Öner, edebiyatın her türüyle ilgilenirdi.   

            Aradan uzun bir zaman geçtikten sonra, 1980’li yıllarda, Hakkı Ugan eski yerindeydi yine. Halini hatırını sorduğumda, beni tanıdı. Ayaküstü bir sohbetten sonra yanından ayrıldım.  Sonraki yıllarda, her Trabzon’a gidişimde gözlerim onu aradı ama orada ne sergisi, ne kendisi vardı. En son 1 Mayıs 2009’da Trabzon’a gidişimde soruşturdum. İşi bırakmıştı.

            “Seyyar Kitapçı” Hasan:  Hasan Aciner, 1932’de Akçaabat’ta doğdu. 1950’li yıllarda, Trabzon’da sokak kitapçılığı, kendi deyimiyle “seyyar kitapçılık”  yapmıştır. O zamanlar, sonradan kapanan Yazlık Yıldız Sineması yanında kitap sergisi açardı. Sonra, 1995’te, Saray Pasajı’nda “Saray Kitabevi”ni işletti. Ölümünden sonra damadı işi sürdürmektedir. (7)

         Sokak Kitapçısı Fuat Aga:  Fuat Aga olarak anılan Fuat Kuşdil (1913-1988), Tabakhane Camii’nin yanında, kaldırımda kitap sergisi açar, eski kitaplar alıp satardı. Aynı yerde kitapçı dükkânı da vardı.

            Tabakhane’deki Sokak Kitapçısı Parmaksız Ali: Tabakhane Camii yanında açtığı kitap sergisinde özellikle halk kitapları ve dini kitaplar satan, “Parmaksız Ali” diye anılan bir sokak kitapçısı vardı. 1960’lı yılların sonuna kadar sergisini açtığı bilinmektedir.

            Terzi Dükkânı Vitrinindeki Kitaplar

            Öner Ciravoğlu, aşağıda künyesi verilen yazısında, 1960’lı yıllarda, Uzunsokak’ta bir terzinin vitrininde, top top kumaşlar arasında kocaman ciltli kitapların sergilendiğini ve bu kitaplardan birinin de J.J. Rousseau’nun “Emil” adlı kitabı olduğunu yazmaktadır. Öner, bu modern vitrinin sırrını hâlâ çözemediğini de eklemektedir. Söz konusu Trabzon ve kitaplar olunca işin sırrını çözmek de zorlaşıyor.

Not: Trabzon’un eski ve yeni kitapçılarını,  kitabevlerini araştırırken, yardımlarını gördüğüm, Ahmet Özer’e, Bekir Gerçek’e,  Nejdet Öztürk’e ve Fethi Yılmaz’a teşekkür ediyorum.

                                                          ***

 ------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. İhsan Hamamioğlu, Trabzon’da İlk Kitapçı Kitabi Hamdi Efendi ve Yayınları, İstanbul, 1947,  s.  5-13. 

2. Sadri Karakoyunlu, “Uzunsokak ve Onun Yaşamöyküsü (1938-1941)”,  Trabzon, Sayı: 3, Aralık 1989, Ankara,  s. 71.

3.  Ahmet Özer-Arslan Pulathaneli, “Fotoğraflarda Zaman”, Trabzon,  Sayı: 7,  Aralık 1993, Ankara, s. 52.  Kitapçıların bazılarının doğum ve ölüm tarihleri bu yazıdan alınmıştır.  Arslan Pulathaneli’yi 1991’de ziyaret ettiğimizde, kütüphanesinde bize gösterdiği belgeler arasında tanınmış kişilerin gazetelerde yayınlanan ölüm ilânlarını kesip biriktirerek oluşturduğu arşiv de vardı. Ölüm ilânları, doğum ve ölüm tarihlerinin tespitinde en güvenilir kaynaklardandır. Pulathaneli, ömrünün son yıllarında Ahmet Özer’in özendirmesi ve yardımıyla, arşivindeki bazı belgelerden yararlanarak yazılar da yazmıştır. Arslan Pulathaneli’nin, özellikle şiir kitapları, Trabzon’la ilgili kitaplar ve süreli yayınlar, gazete kupürleri, belgeler, şairlerden aldığı çok sayıda mektup bakımından değerli bir  “arşiv”  sayılabilecek kütüphanesinin İstanbul’da bir vakfa satıldığını duyduk. Dileğimiz, bu arşivden gereği gibi yararlanılmasıdır. Bu da arşivin düzenlenerek araştırmacılara ve okuyuculara sunulmasıyla gerçekleşebilir. Arslan Pulathaneli hakkında daha fazla bilgi için şu yazımıza bakılabilir: Mustafa Duman, “Trabzon’dan Bir Kitap Dostu: Arslan  Pulathaneli”,  Müteferrika,  Sayı: 22,  Kış  2002,  İstanbul,  s. 225-230. 

4. Kıyı, Aylık Sanat-Düşün Dergisi, Sayı: 8, (Mayıs 1962), Trabzon, s. 1 ve s. 4. Bu sayıda Ahmet Selim Teymur’un hat sergisinden 8 resim yer almaktadır.

5. Uzunsokak’taki Hizmet Matbaası’nda Hizmet (1957-1979) gazetesini çıkaran Emin Şefik Yılmaz (1933-2004) ve Hasan Tahsin Yılmaz (1931) kardeşler işlerini 1963’te ayırdılar. Hasan Tahsin Yılmaz, Uzunsokak’ta, eski Polis Karakolu karşısında Sonhaber Matbaası’nı kurdu ve Sonhaber gazetesini çıkarmaya başladı. Sonhaber gazetesi 1979’da kapanmıştır. Günümüzde Uzunsokak’ta eski Hizmet gazetesinin bulunduğu binadaki Sonhaber Matbaası’nı Emin Şefik Yılmaz’ın oğlu Fethi Yılmaz işletmektedir. Kıyı dergisi Sonhaber Matbaası’nda basılmaktadır. 1979 yılında kapanan Hizmet gazetesi iki yıldır Ayhan Kıyak’ın oğlu Serkan Kıyak tarafından yeniden yayımlanmaktadır.

6. Öner Ciravoğlu, “Trabzon’da Sosyal Yaşam ve Uzunsokak”, Bir Tutkudur Trabzon, (Haz. İ. G. Kayaoğlu-Ö. Ciravoğlu-C. Akalın),  YKY, İstanbul, Kasım 1997, s.  414-415.

7.  Hasan Aciner hakkında daha fazla bilgi için bkz: Ahmet Özer,  “Sahaf Hasan Acıner ve Eski Zaman Tozları Taşıyan Kitaplar”, Kemençenin Telinden, Kıyı Dergisi Yayınları, Trabzon, Haziran 2007, s. 182-186.