BARTIN HALK MİMARİSİ -3


Mahmut DAVULCU٭

YAPI SÖZLÜĞÜ

Halk mimarisi olgusunun Anadolu coğrafyasının faklı bölgelerinde, farklı şartlarda yeşerip gelişmesinin getirdiği zenginlik ve çeşitlilik, yapı ve yapı sanatı ile ilintili terimlerde de yeknesak bir düzenin oluşmasını engellemiş, aynı veya benzer ögelerin değişik bölgelerde değişik sözcüklerle ifade edilmesi neticesini doğurmuştur. Bartın ilinde de mimarlıkla ilgili yöreye özgü bir kavramlar silsilesi mevcuttur.
Afur: Ahırda ineklerin yem yediği ahşap yemlik.
Ağaç Oda: Köy odası.
Akım: Çatı eğimi.
Apteslik Yannı: Sofanın köşesinde abdestlik, hela ve mutfak raflarının bulunduğu 1,5-2 metre genişliğinde alan.
Aralık: Sahil kesiminde sofa.
Ara Yer: İki oda arasına yerleştirilen ve ses izolasyonu sağlayan dar koridor. Ayrıca bu koridor vasıtasıyla sofadan sergü adı verilen mekana ulaşılır.
Arka: Kömeç köyü ve çevresinde tespit edilen evlerin rüzgar, kar ve yağmura diğer cephelere göre çok daha fazla maruz kalan cephesinde uygulanan (kuzey cephe) ve bu cepheyi ikinci kez saran dış kaplama, üveyik kanadı şeklindedir.
Armoz: Hatılların birbirlerine bitiştirildiği yan yüz.
At Damı: Köyodalarının zemin katlarında yer alan ahır bölmesi.
Baca: Ocak.
Baca Sövesi: Ocakların iki dik kenarı. Söveye tutturulan demir bir halka aydınlanmada kullanılan çıranın yerleştirildiği alandır.
Baltacuk Ayarı: Değirmenlerde suyun gelişini ayarlayan ya da tümüyle kapatan ahşap musluk sistemi.
Battal Ağaç: İnşaat işlerinde kullanılan büyük ve işlenmemiş ağaç, tomruk.
Battal Taş/Koca Taş: Temelde çatmaların altına ya da dikmelerin altına gelecek şekilde yerleştirilen büyük ( birkaç yüz kg ağırlığında) temel taşı.
Bedavra : Çam, kestane veya köknar ağaçlarının balta ile yarılması yöntemiyle elde edilen ahşap elemanların çatı üzerine kaplanmasıyla gerçekleştirilen örtü. Kalınlığı 1 cm, genişliği 3-4 cm, uzunluğu ise 50 cm olanlara yarma, kalınlığı 2-3 cm, genişliği 15-20 cm, uzunluğu ise 3-5 m. olanlara ise tahta adı verilir.
Belleme: Odaların altında dökmeden büyük taşıyıcı kiriş. Sayısı evin büyüklüğüne göre 3 ile dört arasında değişir. 30x20cm. ebatlarındadır.
Buğar: Pınar, çeşme.
Cilit: Çiğ tuğla ile inşa edilen ambar ve samanlık gibi yapılarda kullanılan yatay ahşap elemanlar, hatıl. 1-1,5 metreyle bırakılır.
Çamur: Bağlayıcı olarak kullanılan balçıklı toprak. Çatlamasını önlemek amacıyla çamurun içine genellikle saman bazen de keten çilesi katılır, suyla karılarak mayalanması için bir süre bekletilir, daha sonra uygulanır.
Çandu/Çandı Kesme/Çinti: Kabaca yonulmuş tomrukların köşelerdeki yarım boğazlar vasıtasıyla üst üste oturtulması yöntemiyle oluşturulan yığma yapı. Ayrıca yapıların köşelerinde yer alan geçmeler de bu isimle bilinir.
Çardak: İç kesimde odalar arasında yer alan ve sofa işlevi gören geniş hacim.
Çatı Dikmesi: Çatıyı ayakta tutan ahşap direkler. Dikmeler oynamamaları için ayıbacaklarıyla desteklenmiştir.
Çatı Ev/Doldurma Ev: Ahşap çatkının arasının tuğlayla doldurulduğu, karkas yapı. “Çatı” kelimesi, birbirine çatılmış, çakılmış şeylerin topu anlamına gelmektedir[15].
Çatma: Ahşap yığma yapı ve bu yapının köşelerindeki geçmelerin bütününe verilen ad (Çatma başı, çatma dibi).
Çember/Bağ Ağacı: Karkas yapılarda direkleri dört taraftan yatay olarak bağlayan ahşap kirişler. Bu ağaçlar birbirlerine dört köşede dam kertisiyle bağlanır. 10x10 cm. ya da 10x12 cm. ebadındadır.
Çevürge/Çövürge/Çökürge: Evlerin iç mekanında yer alan kapılarda, pencerelerde ve dolaplarda kullanılan ahşap kapı mandalı.
Çırpmak: Ahşap elemanları kesime uygun şekilde işaretlemek.
Çörtle/Çörte: (1)Hamam dolabı ve abdestlikde oluşan atık suyu evden dışarı atmayı sağlayan çam veya meşe ağacından oyulan oluk. (2)Su kaynaklarından çeşmelere su getirilen ahşap oluk.
Çubuk: Bedavraların üzerine yerleştirildiği mertekler.
Dakma/Takma: Mertek. 10-12 cm. çapındadır. Uzunluğu çatının eğimine göre değişir.
Dam/Tam: Ahır. Genellikle her evde zemin katta iki tane ahır bulunur; bunlardan birisi öküz tamı, diğeri ise inek tamı olarak adlandırılır.
Damaltı: Zemin katta ahırın ahşap kaplamalı tabanı ile toprak yüzeyi arasında kalan ve eğimden kaynaklanan boşluk. Bu boşluk genellikle kümes olarak değerlendirilmiştir.
Dam Kertisi/Düz Kerti/Domuz Damı Kertisi: Konutların zemin katlarında kullanılan kaba geçmeler.
Daraba: (1)Ahşap malzemeden bahçe çiti. (2)Yapıların iç mekanlarında yer alan bölme duvarları. Kalınlık yaklaşık 1,5 santimdir. Daraba tahtalarının uzunluğu koğuşlara göre daha kısadır.
Direk/Dikme: Ahşap karkas yapılarda kullanılan 10x10 cm boyutlarında ve 3 metre yüksekliğinde ahşap dikmeler.
Direkbaşı/Başlık: Karkas yapılarda direklerle çember ağaçları arasına yerleştirilen ve kolona etki eden basıncı azaltmak amacıyla kullanılan çok sert ağaçlardan imal edilen tepelik. 50x50x15 cm. ebatlarındadır
Direkbaşı Arası Doldurma: Ahşap çatkının arasının tuğla veya çiğ tuğla ile doldurulması yöntemi.
Dökme/Atma: Zemin katla birinci kat arasına 1 metre arayla atılan, dökülen, taşıyıcı ağaç kirişler. 15-20 cm çapındadır.
Döşek: Kısa kenarı yaklaşık 3 cm, uzun kenarı 10-12 cm olan taban döşemesi tahtası.
Eğmeç: Ocağın altında ocaklık kirişinin üzerinde temellerin ve dolgu toprağının yerleştirildiği ahşap taban, ocak kaidesi.
Epteslik: Abdestlik. Abdest alınan, bulaşık yıkanan, el yüz temizliği gerçekleştirilen ve hatta kışın çamaşır yıkanan ahşap tezgah. Tezgahın altında yer alan dolaplarda ve üstünde yer alan raflarda mutfak malzemeleri ve su güğümleri de muhafaza edilir. Bu kısmın dış kaplama tahtaları diğer alanlara göre daha seyrek çakılmıştır ve havalanması gerektiği için -kuzeyden esen rüzgar düşünülerek- genellikle kuzeye çevrilmiştir.
Göbek: Ahşap tavanların ortasında yer alan süslü alan.
Göbek Taşı: Tavşut fırınlarının örtüsünde üstte en ortaya konulan yuvarlak biçimli taş.
Gönyesine Getirmek: Yapının köşelerini gönye yardımıyla dik açıyla birleştirmek.
Hamam Dolabı/Gusülhane: Odalarda ocağın yanında pencere tarafında yer alan yıkanma dolabı. Ayrıca yüklük işlevi de görür. Burada ocakta ısıtılan su kenarda yer alan rafın üzerine yerleştirilir ve küçük bir tasla taburelere oturularak yıkanılır, yıkanma işleminden sonra içerisinde bulunan ahşap dolap kapatılır, yatak yorgan tekrar buraya konulur. İçerisinde oluşan atık su ahşap borularla dışarı atılır.
Hambar: Ambar.
Hambar Çardağı: Ambar girişinin önünde yer alan üç yönden açık çıkıntı.
Hambar Gözü: Kandilleri üç yönden çeviren ahşap bölmeler.
Hambar Kandili: Ambarlarda depolama amacıyla kullanılan derin bölmeler.
Hatıl: Ahşap yığma yapılarda duvarları oluşturan dikdörtgen kesitli ahşap elemanlar. Kısa kenarı zemin katta 6-8 cm, üst katta 4-5 cm,uzun kenarı 25-30cm, uzunluğu 4-5 metredir.
Hela/Kenef/Ayakyolu/Apteshane: Tuvalet.
Hergil/Helgir: Konutlarda kullukta yer alan dikdörtgen prizma, üstten kapaklı, içerisinde bölmeleri bulunan, lambalı tahtalarla imal edilen zahire deposu.
Hücre/Fecre/Gözgere/Galeve: Ocağın yanında yer alan ve genellikle kahve takımlarının ve aydınlatma araçlarının muhafaza edildiği kapaksız nişler.
Işıklık/Parmaklık/Nefeslik: Kulluk kısmının cephelerinde yer alan hava ve ışık girmesi için kullanılan parmaklıklı dikdörtgen boyutlu küçük açıklık.
İnahtar Çekmece: İnşaat işlerinde uygulanan kabala ya da kesene olarak da bilinen bir çeşit ihale usulü. İnşaatın maliyeti usta tarafından çalışmanın başında toptan ya da taksitler halinde alınır ve bundan sonra yapı sahibi hiçbir şeye karışmaz.
İskele: Dik merdiven.
İskelet: Karkas yapılarda ahşap çatkı.
İspanyol Örtü: Kırsal kesimde ellili yıllardan sonra yaygınlaşmaya başlayan, saçakların oldukça geniş tutulduğu örtü biçimi.
Kabak Gitmek: Ahşap yığma evlerde ikinci katın dış duvarları oluşturulurken abdestlik kısmını evin cephesinden hafifçe dışarı taşırmak.
Kafa: Mahya ağaçlarının saçaklardan dışarıya taşan fazlalığı.
Kalem Çekmek: Kalemle hatılların uç kısımlarındaki boğaz yerlerinin işaretlenmesi.
Kalem Yonmak: Kertiklerin açılması.
Kaplama Ev: Ahşap çatkının dış yüzeyinin kereste çakılarak kapatıldığı yapı. Yağmurun vurduğu cephelerde kaplama üveyik kanadı şeklinde, diğer cepheler ise lambalı olur.
Karaltı: Kızak ve arabaların muhafaza edildiği basit yapı.
Kara Duvar/Kara Yapı/Kara Bina/ Kasnak Yapı: Ahşap yığma tekniğiyle –tomruklarla veya hatıllarla- inşa edilmiş her tür mimari eser. Bu tip yapıları inşa edebilecek kabiliyet ve bilgiye sahip kişiler kara yapı ustası olarak adlandırılır.
Kara Duvar Örtüsü: Saçakların daha dar tutulduğu ve bölgenin geleneksel örtü biçimini teşkil eden örtü biçimi.
Karga Dili/Firengi Geçme/Firengi Çatması: Evlerin üst katlarında kullanılan ince kesitli geçmeler. Tam kerti.
Kasnak Tahtası: Hatıl.
Kayran: Çürüksü, dayanıksız, yumuşak taş.
Kayranlı Toprak: Kıraç, taşlık yerlerde bulunan, çamur yapmaya elverişli olmayan toprak cinsi.
Kelebe Bonduruğu/Kandil Bağı/Kar Bağı: Kelebe direklerini birbirine bağlayan dört adet kirişten her birine verilen ad..
Kelebe Direği/Buğa Direği/Hamal Ağacı/Kafes Dikmesi/Baba Direği: Oturtma çatılarda, çatıyı ayakta tutan dört tane ahşap direkten her birine verilen ad. 15x15 cm ebatlarında 2-2,5 metre yüksekliğindedir.
Kelevet: Kerevet.
Kenef/Hela/Memişhane/Ayakyolu: Tuvalet.
Kepenge: Pencereleri dışardan kapatmaya yarayan ahşap kapak.
Kertik: Ahşap hatılların uç kesimlerinde açılan çentik, boğaz.
Kertme: Boğaz açma faaliyeti.
Kıtık: Bağdadi sıvasına ve çamur harcına katılan 1-2 cm. boyunda kıyılmış keten.
Kibritlik: Fırınların dış cephesinde yer alan küçük niş.
Kiler Dolabı/Danalık/Kuzuluk[16]: Oda içerisinde kilerüstü dolabının altında yer alan genellikle mutfak eşyası veya odun muhafaza edilen, zaman zaman da buzağı ve kuzuların barındığı dolap.
Kiler Odası: Kentte zemin katta hergil dolabının ve tel dolabın yerleştirildiği oda.
Kilerüstü Dolabı/Ekmek Dolabı: Kilerin üzerinde yer alan bir miktar mutfak malzemesinin ve yiyeceğin muhafaza edildiği dolap.
Kitleme: Kent merkezinde yığma yapılardaki geçmelere verilen ad.
Koğuş Tahtası: Kaplamada veya iç bölüntüde kullanılan darabadan uzun kereste. Kalınlığı yaklaşık 2 santimdir.
Kol: Çardakta mısırların asılarak kurutulduğu çıtalar.
Korkuluk: Pencere önlerinde yer alan ahşap parmaklıklar.
Kovuk: Ocak nişi.
Kovuk Ağaç/Kubur Ağacı: Tuvalette meydana gelen pisliğin evin altında yer alan kuburluğa inmesini sağlayan ahşap oluk.
Kök Ağacı: Kelebe direklerinin oturtulduğu iki adet yatay ahşap eleman.
Kuburluk/Kenef Altı: Tuvaletin altında atıkların indiği alan. Burada ot ve yapraklarla karıştırılan tuvalet atıkları tarlalarda gübre olarak değerlendirilmiştir.
Kulluk/Gulluk/Güllük: Konutların zemin katında yer alan depo vazifesi de gören yaşanılmayan giriş mekanı.
Küfün Taşı: Ocağın yapımında kullanılan baltayla yonulabilecek kadar yumuşak, hafif ve gözenekli taş cinsi, küfeki taşı.
Lamba: Tavan döşemesi, taban döşemesi, iç duvarlar ve hergillerin yapımında kullanılan bir teknik.
Maktaya Çıkmak: İnşaata uygun ağaçların ormana gidilerek işaretlenmesi.
Mayalı Toprak: Çamur harcı yapmaya elverişli killi toprak.
Mertek: Mahyadan binanın dışına doğru uzatılan ağaç elemanlar.
Miri Orman: İnşaatta kullanılan ahşabın temin edildiği sahipsiz orman alanları.
Miyaz/Minyaz: Binanın temeli. Derinlik 50-100 cm arasında arazinin eğimine göre değişir. Temel duvarların oturacağı alanın genişliği ise 60-70 cm. arasındadır.
Miyaz Taşı: Temele yerleştirilen iri (300-500 kg.) taşlar. Genellikle her evin altında 12 tane (çatmaların veya dikmelerin altında) olur.
Miyaz Kütüğü/Temel Meşesi/Kötürüm Ağacı/Çindi Ağacı: Miyaz taşının üzerine yerleştirilen, evin yükünü temele aktaran ve genellikle meşeden elde edilen ahşap eleman. 25x30 cm. ebatlarındadır.
Ocak Kirişi/Ateş Ağacı: Zemin katla birinci kat arasında yer alan ve yalnızca ağır taş ocakların yüklerini taşımakla mükellef kalın ağaç kiriş. Ocak kirişleri 35-40 cm. çapındadır.
Ocak Taşı: Taş ocaklarından elde edilen yapı taşı.
Ocaklık Yeri: Değirmenin inşa edilmesine müsait, suya yakın arazi.
Ocaklık Çıvı: Ocağın altında yer alan üç ayrı katmandan oluşan (en altta ahşap, ortada toprak üstte taş) döşeme.
Oluklu Kiremit/Yerli Kiremit:
Omuzluk/Boy Meşesi/Maha: Mahya. 10x5 ya da 12x5 cm. ebadındadır. Yüksekliği çatının eğimine göre değişir.
Öğmek: Çamur harcı ya da bağdadi sıvası yaparken materyali birbirine karıştırmak.
Öndül: Çatı kapatılırken ustalara bahşiş olarak getirilen havlu, kumaş, mintan gibi hediyelere verilen ad.
Öndül Ağacı: Çatıda öndülün takıldığı uzun sırık.
Pabuç: Karkas yapılarda dikmelerin altına yerleştirilen ve temel vazifesi gören taş altyapı.
Pasak/Basak: Merdiven
Pasakdibi: Merdivenin önündeki boş alan.
Payanda/Ara Payanda/İğreti Payanda/Ayıbacağıı: Karkas yapılarda direklerin esnemesini ve açılmasını önlemek amacıyla çapraz olarak uygulanan ahşap destekler.
Persek Taş: Ufak boyutlu taş.
Pervaz: Süpürgelik. Ahşap duvarların döşeme ile birleştiği alanda tahtaların ek yerlerini kapatmak için kullanılan yaklaşık 10 cm yüksekliğinde ve boyu odanın boyuna göre değişen ahşap şerit.
Sandık Başı Geçme: Yalnızca Ulus ilçesi, Aşağı Çerçi köyünde tespit edilebilen geçme tekniği. Evlerin zemin katında uygulanmıştır ve geçme biçimi kırlangıç kuyruğunu andırmaktadır.
Sargu: Karkas yapılarda dış veya iç duvar kaplaması.
Sergen: Odalarda ve epteslikte pencere seviyesinin üzerinde duvarlar boyunca uzayan ahşap raf.
Sergü/Sergi/Günlük//Yanlık/Gün Çağrağı/Çıkma: Evin güneş alan cephesinde yer alan kışa hazırlık faaliyetleri kapsamında bazı yiyeceklerin kenevir yaygılar üzerinde kurutulduğu ahşap çıkıntı, balkon. Kıbleye yani güneye çevrilir.
Set/Peyke: Sedir. Odalarda veya çardakta pencereli duvarlar boyunca yerleştirilen, oturma ihtiyacını karşılayan ahşap eleman. 7 cm. eninde ve 50 cm. yüksekliğindedir.
Seyrek Doldurma: Ahşap çatkının arasının tuğla ile doldurulması yöntemi.
Sık Doldurma: Ahşap çatkının arasının ağaç artıkları ile düzenli bir şekilde doldurulmasına dayanan duvar tekniği. Ahşap dolma tekniği.
Söve: (1)Kemerli taş ocakların kilit taşı.(2)Kapıların iki yanındaki ahşap dikme söve dikmesi, söve dikmelerini birleştiren yatay eleman ise söve başlığı olarak adlandırılır. Söveler 5x10cm ebadında dikdörtgen kesitli ya da 10x10 cm ebadında kare kesitli elemanlardır.
Sübek/Kavile/Darak: Genellikle kullanılan hatılla aynı tür ağaçtan ya da yalnızca kiren (kızılcık) ağacından imal edilen 15-20 cm. boyunda 2x2 cm. ebadında kare kesitli ağaç çivi. Hatılların birbirine tutturulması işlevini yerine getirir.
Sürme Pencere: Üstten ya da yandan sürülerek açılıp kapanan pencere.
Sürme Tahtası: Kiremit altı tahtası.
Şükranlık: Ev için kesilen kurban.
Tamak: Çift kanatlı dış kapılarda kullanılan ve ağaçtan imal edilen kilit sistemi.
Taşlık: Evin girişinde taş döşeli düz alan.
Temek: Ahır duvarlarında yer alan ışık ve havalandırma ihtiyacını karşılayan, ayrıca ortamda biriken hayvan pisliğinin, kemre, dışarı atıldığı açıklık; camsız ahır penceresi.
Teraziye Almak: Eğimli arazi üzerinde inşa edilen yapılarda binanın tabanının temel duvarları vasıtasıyla düzgünleştirilmesi.
Üveyik Kanadı/Eveyik Kanadı: Yalı baskısı. Binaların yağmura ve kara yoğun olarak maruz kaldıkları cephelerinde uygulanan bir tekniktir. Kent kökenli olup kırsal kesimde tespit edilen uygulamaları çok kaba ve basittir. Kaplama tahtaları birbirleri üzerine binecek şekilde çakılır, böylece yüzeye düşen suya karşı sızdırmaz bir cephe kaplaması oluşturulur. Kaplama sırasında üveyik (kumru) kuşunun kanadına benzer bir netice oluştuğu için yerel olarak bu isimle anılmaktadır.
Vakit Kesimi: İnşaatta kullanılacak ağaçların cinine göre değişen zaman dilimleri içerisinde kesiminin gerçekleştirilmesi.
Yangın Bacası/Yangın Penceresi/Kızgınlık/Kuzgunluk Tepesi: Çatıdaki kiremitleri aktarmak ve muhtemel yangınları söndürmek amacıyla kullanılan açıklık. Ayrıca bu açıklıktan çatı arasına ve oradan da çardağa ışık vurur. Bu nedenle güne karşı yani güneye bakar.
Yaşmak: Ocağın ön yüzündeki taş kemer ya da onun yerini tutan ahşap eleman.
Yollama/Meşe Yollaması/Aykuru Ağaç/Bağ Ağacı: Karkas yapılarda temel taşlarının üzerine yerleştirilen ve birbirlerine geçmelerle sabitlenen büyük ağaç hatıllar.
Yonmak: Ahşabı ya da taşı inşaatta kullanılabilecek hale getirmek.
Zar: Tavan kaplaması.

Bartın halk mimarisi: 1  -  2   -  3  -  4