PONTOS MESELESİNE TARİHSEL BAKIŞ

                                                                                                              Mehmet Bilgin

Türk araştırmacılar, Pontos  meselesini genellikle Türkiye ile Yunanistan  arasındaki  bir sorun olarak algılarlar  ve Yunan megali ideasının, Doğu Karadeniz sahillerine kadar uzandığını söyleyerek olayları yorumlarlar. Bu bakış açısını taşıyanlar için Pontos meselesi, Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde cereyan etmiş olaylar zincirinden ve siyasi faaliyetlerden ibarettir. Şüphesiz meselenin kökenini Balkan Savaşı’na kadar indirgeyenler de vardır.[1] Hatta biraz daha tarihi  derinliği olanlar ya da konu ile ilgili literatürü tarayanlar  20. yüzyılın  başlangıcına kadar inerler.

Fakat Pontos meselesi olarak adlandırılan olaylar zincirini, bu şekilde ele alan  yaklaşımlar gerçeği bir bütün olarak görmemizi  engeller. Meseleye, bakmamız istenildiği gibi bakar, önümüze konan materyali hiç bir ciddi eleştiri ya da değerlendirmeye tabi tutamadan bir o yana bir bu yana çekiştirme durumunda kalırız. Nitekim son yıllarda,  günümüz şartlarında bile Trabzon bölgesinde,  “Pontos Kültürü”nden bahsetmeye başlayanların sayısı artmaya başlamıştır.

Pontos meselesi, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yaşamış  Ortodoks - Hıristiyanları esas alan  siyasi ve askeri  bir projedir. Osmanlı’nın,  Ortadoğu ve Balkanlar’da gerçekleştirdiği, “karşılıklı birbirlerinin hak ve inançlarına saygı göstererek, bir arada yaşama kültürü ” günümüzde bile birçok bölgesel sorunun çözümünde örnek gösterilirken, geçmişte yaşananları  doğru değerlendirmek bizim görevimiz olmalıdır. Bunu yapabilmek ise konuyu tarihsel süreklilik içinde ve yakın coğrafyada cereyan eden olaylarla birlikte ele almakla mümkündür.  Meseleye tarihsel ve coğrafi bütünlük içinde baktığımız zaman, bir zenginlik olarak algılanması gereken kültürel farkların, emperyalist güçler tarafından, askeri, siyasi ve ticari amaçlar doğrultusunda kullanıldığını görürüz. Kültürel zenginlikler ise, bir propaganda ve benimsetme süreci işletilerek, hazırlanmış projenin uygulanabilmesi için  gerekçe  haline getirilmektedir.

Pontos projesinin  sahibi,  Doğu Karadeniz Bölgesi’nde yaşamış Ortodoks - Hıristiyanlar  olmadığı gibi bu insanların, köklerini Antik Yunan Medeniyetine bağlayan Yunan Ulusu ile  yakından uzaktan bir alakaları yoktur.[2] Bu insanlara Yunanlılık şuurunun aşılanmaya başlanması, ‘dün’ diyebileceğimiz kadar yakın bir zamanda olmuştur. Bölgeden Yunanistan’a İngilizlerin önerdiği bir mübadele[3] anlaşması ile göçen[4] Ortodoksların, 1923’den bu yana Yunanistan’da yaşamasına ve Yunanistan devletini kontrol eden aşırı milliyetçi akımların, asimilasyon faaliyetlerine rağmen, tam olarak asimile edilebildiklerini söyleyemeyiz. Yunanistan’ı ziyaret edip, mübadele sonucu  Karadeniz Bölgesi’nden göçmüş insanlarla temas edenler, onların Yunanlılardan farklı olduklarını, Yunanistan kökenli olanların, Pontos kökenlileri bu farklılıklarından dolayı ‘öteki’ saydıklarını[5] ve bu insanların dördüncü nesilde bile uyum problemi yaşadıklarını, kendi müziklerini, horonlarını, kendi aralarında yaptıkları etkinlikleri tercih edip, bundan daha fazla mutlu olduklarını görürler.  

Tarihi olaylara baktığımız zaman  Pontos projelerini hazırlayanların, 1923 yılına kadar bölgede yaşamış olan Ortodoks - Hıristiyanlara dayanarak bölgeye hakim olma amacı güden emperyalist devletler olduğunu görürüz. Yunanistan’ın bu projedeki  rolü,  ya emperyalist  güce sahip olması ya da emperyalist güce sahip devletler tarafından korunup, kullanılması çizgisinde incelenebilir. Çünkü bölgedeki Ortodoks – Hıristiyanlar, Anadolu[6] hatta Yunanistan’ın birçok  bölgelerindeki Ortodoks – Hıristiyanlar gibiydi.[7] Yani Yunanlı değillerdi[8]. Yunan ulusunu,  siyasi, askeri ve kültürel olarak inşa [9]edenlerin en büyük sorunu da Yunan devletine verilen topraklarda yaşayan Ortodoks – Hıristiyanları Yunanlılaştırmak[10] ve Yunanca konuşturtmak olmuştur.[11] Yunanistan günümüzde de  bu sorunlarla uğraşmaya devam etmektedir.

RUSYA  VE ORTODOKSLAR

 Pontos Projesi’nin ortaya çıkışı ve gösterdiği gelişmeleri tarihsel olarak izlediğimiz zaman projeyi ilk şekliyle oluşturanın sıcak denizlere inme politikasını izleyen Çarlık Rusya’sı olduğunu görürüz.

Çarlık Rusya’sı, emperyal bir güç olarak ortaya çıktıktan sonra ısrarla takip ettiği yayılma politikalarını, zaman ve şartların  müsaade ettiği yönlerde  sürdürmüştür. Özellikle Çar Deli Petro (1689 – 1725) zamanında, Rusya kuzeyde denize ulaşmayı başarmış, güneyde ise Karadeniz’e inmek için önemli adımlar atmıştı.[12] Fakat Ruslar, Karadeniz sahillerinde tutunma imkanını II. Katerina (1762 – 1796) zamanında elde ettiler.[13]  Olayların gelişimine bakarak Petro’nun başlattığı işi Katerina’nin sonuçlandırdığını  söyleyebiliriz.

Prut yenilgisine rağmen, Petro’nun izlediği siyasette başarısız olduğunu söyleyemeyiz.[14] Özellikle diğer batılı devletler gibi İstanbul’da daimi bir elçi bulundurma hakkı elde etmesini Petro’nun en önemli başarısı olarak  yazabiliriz. 1700 yılında elde edilen bu hak 1711’de kesintiye uğramasına rağmen 1720’den sonra tekrar kazanılmış ve günümüze kadar devam etmiştir. Bu dönemde İstanbul’daki Rus elçileri,  Osmanlı siyasetinde zaman zaman güç odağı olmuştur.

1701’de İstanbul’a gönderilen ilk Rus elçisi  Petr Andreyeviç Tolstoy (1645 – 1729) idi. İstanbul’a geldikten sonra ilk işi bir istihbarat servisi kurmak olmuştur. O günlerde Osmanlı’ya yönelik Rus siyasetinin görünen gerekçesi Ortodoks - Hıristiyanlık üzerine inşa edilmiş olduğu için çalışmalar da bu yönde olmuştur. İstanbul’daki Rus istihbaratının ilk ve en önemli ayağı Kudüs Patriği Dositheus idi.[15] Rus istihbaratı hiç şüphesiz sadece Rum papazlara dayanmıyordu.[16] Osmanlı bürokrasisinde önemli görevler almış olan Fenerli Rumlardan[17] da önemli ajanları vardı. Baştercüman Aleksander Mavrokordato [18]da bunlardan biriydi.[19]  Tolstoy’un faaliyetleri arasında, Adriyatik kıyılarından gelen Slav, İtalyan ve Rum kaptanları, Rus donanmasına kaydetmesini de  sayabiliriz. Önce Rusya’nın Karadeniz filosunda görev yapan bu denizciler, Petro’nun Karadeniz’de başarısızlığından ve Rus filosunu Osmanlılara satmaya mecbur kalmasından sonra, İsveç Harbi için Baltık Denizi’ne nakledilmişlerdir.

Rusya’nın, Hıristiyan - Ortodoks unsurları kullanarak Osmanlı’ya müdahale politikası günümüzde çok iyi bilinmektedir.[20] Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunan  Hıristiyanlar üzerinde, Hıristiyanlığı esas alan  siyasi projeleri vardı.Rusya’nın Osmanlı hakimiyetindeki Ortodoks- Hıristiyanlar,[21] bazı Kafkas kabileleri, Gürcüler ve Ermenilerle ilgili olanlar bunlardan belli başlılarıdır. Rusya’nın yayılmak için geliştirdiği bu  projelere, Slav ırkı esas alınarak geliştirilen  projeleri[22] de  ilave edebiliriz.

 Rusya’nın, tüm Balkanlardaki Ortodoksları, Osmanlı’ya karşı kullanmayı amaçlayan çalışmalarını biliyoruz. Tezimizi açıklamak için bunları sıralayabilir, benzer bir şekilde Ermenileri kullanma faaliyetlerini de bunlara ilave edebiliriz. Fakat bu yazımızın  amacını aşan bir çalışma olur. Bu nedenle burada sadece konumuzla bağlantılı olanlara değinecek, maksadımızı açıklamaya yeterli olan kadarı ile yetineceğiz. Mora isyanları, Yunanistan devletinin kuruluşu ve benzer konularda, günümüzde de geçerli olan uygulamaları açıklayabilmek bakımından çok önemli olan bu çalışmaları, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Karadeniz’deki  gelişmeleri açıklarken hatırlarsak bu iki konunun birbirinin devamı olduğunu görürüz.

1750’lerde keşiş Theoklitos Poliklidis, Agathangelos adlı risalesinde, Hıristiyanların sarışın bir halk tarafından kurtarılacağı kehanetinde bulunmuştu. Rusya’nın güneye doğru inme siyasetini uygulamaya ve 1768-1774 Osmanlı Rus savaşından sonra, Osmanlı tebaası olan Ortodoks - Hıristiyanların hamisi olduğunu iddia etmeye başlamasının hemen öncesinde yapılan bu kehanet, konumuzun başlangıcına yerleşecek kadar dikkat çekicidir.

Zaman ve şartları değerlendirip yayılma politikasını  geliştiren Rusya’nın, Kuzey Denizi ve Karadeniz’e ulaştıktan sonra boğazları ele geçirme ve sıcak denize açılma siyasetinin ısrarlı  takipçisi olduğu bilinmektedir. Rusya bu siyasetini öncelikle askeri gücüne dayanarak sürdürmüştür. Ayrıca Rusya’nın  güçlü bir donanma ve ticari filoya sahip olmaya her zaman dikkat ettiğini biliyoruz. Fakat  bunların güçlü bir imparatorluk için gerekli ama yeterli olmadığı da bir gerçektir. Bunun farkında olan Rusya gerekli olan ideolojik zeminleri  oluşturmuş ve bunlara dayalı siyasi projeler geliştirmiştir. Moskova’nın Roma’nın devamı olduğu iddiası bunların belli başlılarındandır.[23]

Kendini Bizans’ın devamı olarak gören Rusya, Roma ve İstanbul’dan sonra Moskova’yı III. Roma olarak görmüş ve bunu siyasi bir proje olarak geliştirmiştir.[24] Bu projenin esası Müslüman boyunduruğu altındaki Ortodoksları kurtarmak, Osmanlı İmparatorluğu’nun yerine Rusya’nın kontrolünde bir Bizans devleti kurmaktı. İstanbul’daki batılı büyükelçilerin, Babıâli’yi sık sık Rusya’nın Ortodoksları Rus ordularına destek olacak ayaklanmalar için kışkırttığı şeklinde uyarmaları[25] bu projenin uygulamaya konmuş olması nedeni iledir. 

Rus politikasının bir diğer ayağı ise, Patrikhaneye düzenli olarak mali yardım yapmak, Rum papazlara sadakalar vermek, Rumlar için kutsal olan yerlere mali destek sağlamaktır. Bu çerçevede Maçka’daki Soumela – Meryemana manastırı keşişlerinin Rusya’da dolaşarak manastırları için yardım topladıklarını biliyoruz.

Rus devlet erkânı, I. Petro  zamanından bu yana, Osmanlı İmparatorluğu’nun gücünü kaybetmeye başladığını biliyorlardı. Rus politikaları, bu zaaf dikkate alınarak geliştirilmiş, ilk hamle Karadeniz’e ulaşıp, Kırım’ı ele geçirme şeklinde olmuştu. Uzak hedef ise Boğazları ele geçirip sıcak denizlere inmekti. Bunun kalıcı olabilmesi için Ege adalarının Rus hakimiyeti altına alınması gerekiyordu. Bunun için bir Yunan devleti kurulmalı ve Osmanlı hakimiyeti sona erdirilmeliydi.

 Katerina II’nin “Doğu Sisteminin Büyük Planı” olarak anılan ve Osmanlı İmparatorluğu’nu yıkmayı amaçlayan  planının bir bölümünü “Grek projesi” oluşturmaktaydı. Bu projeye göre  Osmanlı İmparatorluğu yıkılacak, Avrupa’daki toprakları Avusturya ile Rusya arasında paylaştırılacaktı.[26] Rusya payına düşen kısımda Bizans / Grek Devleti’ni canlandırmayı planlıyordu. Bir Rus prensinin idaresinde kurulması tasarlanan “Grek Devleti” için bir çok hazırlık yapılmıştı. Katerina II’nin, Nisan 1779’da doğan  ikinci torununa, Kostantin adı verildi. Sarayda özel olarak Rum  dadılar tarafından yetiştirildi. Bir askeri mektep açılarak  buraya sadece Rum gençleri alındı ve kurulacak Grek devleti için  subaylar yetiştirilmeye başlandı. Bu proje kapsamında, İstanbul’un Ruslar tarafından zaptının hatırası olmak üzere  madalya bile bastırıldı.[27]

Rusya, Balkanlardaki Ortodoksları Osmanlı aleyhine kullanmaya karar verdikten sonra aslen Makedonyalı olup maceralı bir hayattan sonra Petersburg topçu komutanı olan Papazoğlu’nu[28] Mora Yarımadası’na yollamıştı. Papazoğlu, bir yandan haç, İncil ve Katerina II.’nin resimlerini dağıtırken, bir yandan da  birçok Rus askeri nizamnamesini Yunanca’ya çevirerek, papazlara, Rum asıllı ayanlara ve ahaliye dağıtmıştı. Kısa zamanda meydana getirdiği ihtilalci teşkilatın önemli unsurlarından ikisi, şark dillerinin yanı sıra Türkçe’yi de iyi bilen Hacı Murat kod adlı bir Rus casusu ve onun Damara adlı yardımcısıydı[29]. Bunlar, Manya bölgesinde köyleri dolaşarak ahaliyi isyana teşvik ediyordu. Bu faaliyetlerin sonucu  Petersburg’a  bir Rus filosu gönderilirse kısa zamanda 100 bin  Rum’un ayaklanacağı bildirildi. Katerina, Petersburg’da ticaretle uğraşan Maroçi adlı Korfu’lu bir Rum’u, şövalye unvanı ile Venedik Konsolosu tayin ederek bölgeye gönderdi. Maroçi’nin görevi Akdeniz’e gelen Rus filosunun masraflarını karşılamaktı ve bunu sağladı.

1769 Temmuz’unda ilk Rus filosu Baltık Denizi’nden hareket ederek önce İngiltere’ye uğradı. Rus filosunu limanlarına kabul eden İngilizler, gemilerin eksiklerini giderdi. Tamirlerini yaptı, eksik subay ve mürettebatını tamamladı. 1770 başında hareket eden ikinci Rus filosuna da aynı şekilde yardım edildikten sonra lojistik destek için bazı gemiler tedarik edildi. Kont Orlof komutasındaki Rus donanması, Akdeniz’e girip, Mora önlerine geldiği zaman gemilerde, karaya çıkartılacak askerlerle birlikte 100 adet Moralı Rum da bulunuyordu. Bunlar isyan ederek Ruslara katılacak olan Rumları koordine edecekti.

Rusya ve İngiltere ile arası açık olan Fransa, Rus filosunun hareketini Bâbıâli’ye bildirmişti. Bu dönemde  Osmanlı devletinin tek destekçisi, Amerikan Bağımsızlık Savaşı nedeni ile İngiltere ile arası açık olan  Fransa idi. Fransa ile dünya çapında koloni rekabetine giren İngiltere ise aynı zamanda ticari ortağı olan Rusya’yı desteklemekteydi. Rus filosunun, hiçbir dayanak noktasının bulunmadığı Akdeniz’e gelmesinin zor olacağını düşünen Osmanlı yöneticileri, beklemekten başka bir şey yapmamışlardı.

 Koron’u kuşatan Ruslar, iki aylık bu kuşatmadan bir netice alamayınca Navarin’e hücum etmeye karar verdiler. Ancak, bir fırtına nedeni ile Manya limanına sığınmak zorunda kalan  Rus filosunu gören Manyalılar, daha önce hazırlanan  teşkilat aracılığı ile isyanı başlattılar ve isyan tüm Mora’ya yayıldı. Köy ve kasabalardaki Müslümanlar katledilmeye başlandı. Yerel yöneticiler faaliyetlerden haberdardılar, fakat önemsemedikleri için hiçbir tedbir alınmamıştı.

 Erken başlayan isyan, aslında Rusların da planını bozmuştu. Ruslar acele olarak Mora’ya 800  asker çıkarttılar. Daha önceden hazırlanan 4 bin Rum isyancıya Rus asker elbisesi giydirerek Koron üzerine gönderdiler. 400 askerden oluşan Koron muhafızları halkın da desteği ile direnmeye devam etti. Bölgedeki Müslümanlar muhasaraları yararak çevredeki kalelere sığınmaya başlamıştı. Manyalıların saldırdığı Mezistre kalesi ahalisi, diğer kaleler gibi direnecekleri yerde bir anlaşma ile teslim oldular. Fakat isyancılar teslim olanları vahşice öldürürken, direnen 50 kadar asker Tiriepoliçe’ye çekilmeye muvaffak oldu. Mora’nın merkezi olan Triepoliçe daha sonra 600 Rus askeri ve topçusu ile beraber 20.000 kadar isyancı tarafından kuşatıldı. Ama Çatalcalı Ali Ağa ve  bölükbaşıları, Triepoliçe’nin imdadına yetişti. Türkler içerden, yardıma gelen Türk ve Arnavutlar dışarıdan Tirepoliçe’yi kuşatanlara saldırdı ve hezimete uğrattılar. Rusların tamamı ve 2500 kadar isyancı öldürülmüştü. Tüm Mora’da benzer sahneler yaşanıyordu. Uzun süren mücadele sonucu Ruslar, kara savaşlarında büyük kayıplara uğrayarak geri çekilmek zorunda kaldılar. İsyancılar, Rusların kendilerini yüz üstü bırakıp gitmelerini uzun yıllar unutmadılar.

Mora’da hezimete uğrayan Orlof, eski planına geri döndü. Türk donanmasını bertaraf ederek, Ege Denizi’ne ve adalara hakim olmaya teşebbüs etti. Bu sırada İstanbul’dan hareket eden Türk donanması da Ege’ye açılmıştı. Menekşe, Anapoli ve Hidra’da Türk gemileri ile Rus gemileri arasında çatışmalar oldu.[30] 7 Temmuz 1770 günü İzmir - Çeşme’de Osmanlı donanmasını gafil avlayıp yakan Ruslar, bazı adalara asker çıkardılarsa da, Çanakkale’yi zorlamaya cesaret edemediler. Rumları, Karadağlıları ve Mısır’da Osmanlıya karşı isyan etmiş bulunan Ali Bey’i kışkırtarak Osmanlıların başına yeni gaileler açmaya çalıştılar. Fakat başarılı olamadılar. Bir müddet daha Ege denizinde bulunan Rus donanması daha sonra  geri döndü.

II. Katerina’nın kaydedilmesi gereken  bir projesi daha vardır. Bu projeye göre, Kırım’ı ekonomik olarak çökertmek için Kırımdaki Hıristiyan nüfus değişik vaadlerle Kırım’dan ayrılmaya teşvik edilmiştir. Bir çoğu Türk asıllı olan ve Türkçe’den başka dil bilmeyen, onbinlerce Rum ve Ermeni’nin katıldığı bu kampanyaya rağmen bölgede kalanlar oldu ama istenilen sonuc elde edilmişti.

1769-1774 Osmanlı-Rus Harbi’nin sonunda  10 / 21 Temmuz 1774 tarihinde imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması, Osmanlı  devleti için önemli kırılma noktalarından biridir. Bu anlaşmanın muğlak ifadelerle yazılan maddeleri, Rusların  Ortodoks kilisesine mensup reaya üzerinde koruyucu gibi davranmasına ve Rum reaya arasında Rus nüfuzunun yerleşmeye başlamasına neden olmuştur. Bu gelişmeler sonucu Osmanlı imparatorluğundaki Ortodoks reaya arasında, Rus çarları kurtarıcı olarak görülmeye başlanmıştı.[31]

Bu döneme kadar Rusya’nın bu tür faaliyetlerini destekleyen İngiltere, iyice kuvvetlenen Rusya’nın Osmanlı karşısında üstünlük kurduğunu, Karadeniz’e ve Akdeniz’e çıkarak İngiltere’nin Hindistan yolu üzerinde tehdit oluşturabilecek duruma geldiğini fark etmekte gecikmedi. İngiltere’nin düşüncesi 1770’lerden sonra değişmeye başlamıştı. İngiliz Başbakanı William Pitt,  29 Mart 1791 tarihinde parlamentoda yaptığı konuşmada, Rus tehlikesinin durdurulmasını istedi. Fakat İngiltere’de bu konuda farklı düşünenler  vardı ve Türklerin Avrupa’dan kovulmasını isteyenler, Rusya’nın ilerlemesi ile İngiltere’nin de kazanacağını ileri sürerek Rusya’ya müdahaleye yanaşmadılar.[32]  Bundan sonra İngilizler için, Rusların Akdeniz’e inerek Hindistan yolunu tehdit ihtimali ve bu ihtimali önleme politikaları her zaman gündemde kalmıştır. Bu  çerçevede İngilizler, 1791 yılından itibaren  gittikçe belirgin bir şekilde Osmanlı İmparatorluğu’nun bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü koruma politikası izlemeye başladılar.

Rusya’dan başka Fransızların da Rumlar üzerinde kışkırtma politikaları vardı. Fransa, 1797 yılında Yedi Adalara[33] yerleşmiş, Mısır seferi hazırlıkları esnasında adalarda ve Mora’daki Rumları kışkırtarak ayaklandırmak istemişti. İngiltere, Rusya, Avusturya ve Osmanlı’nın Napoli Krallığı ile birlikte Napolyon Fransa’sına karşı kurdukları ittifak nedeniyle Rus –Osmanlı ortak donanması, Fransızları İon adalarından atar. Yunan İhtilalinin hazırlayıcılarının en önde kişisi olan Velestinli Regas,[34] Fransa’nın  desteği ile ihtilal yapma çalışmaları nedeniyle Avusturya’da tutuklanır. Daha sonra Osmanlı yönetimine teslim edilir ve idam edilir.

21 Mart 1800’de  başına Rus yanlısı bir Yunanlı getirilerek Yedi Adalar Cumhuriyeti kurulmuştu. 1805’de  Fransa ile Osmanlı Rusya’ya karşı ittifak yapınca durum değişti. Fransa’nın 1807-1814 arasında yedi adalardaki hakimiyetinden sonra, 1815 yılında İngiltere garantörlüğünde Yedi Ada tekrar bağımsız bir Cumhuriyet haline gelmişti. İngiltere bu bağımsız devleti kendi himayesine almış, Rusya’ya karşı bir ileri karakol yapmıştı. Ion Adaları, İsyanlara karışan Mora Rumları için bir bağımsızlık örneği ve ikmal üssü oluşturmuştu.[35]

YUNANİSTAN’IN KURULUŞU

Yunanistan’ın kurulmasına yol açan Mora isyanlarında, daima Rusya’nın parmağı olmuştur. Rusya, Rumlar arasından seçtiği adamları ve isyanın liderlerini bu doğrultuda eğitip desteklediği gibi, rahipleri de isyan fikrinin  ateşleyicileri ve önderleri olarak harekete geçirtebilmiştir. Balkanlardaki Sırp, Bulgar, Karadağlı, Ulah ve Ortodoks - Arnavutların bu isyanlarda dayanışma içinde olması, Ortodoksluk duygusu iledir. Rusya’nın ana hedefi kendi kontrolünde bir Yunan devleti idi. Rumlar arasında uyandırdığı bağımsızlık fikrini hayata geçirmek için, 1814 yılında kurulan ve Rus Çarı’nın yaveri Aleksander İpsilanti’nin[36] başında bulunduğu Filiki Eterya Cemiyeti’nin[37] Odesa’da kurulması bu çerçevede bir anlam kazanır.

Mora isyanlarında, Osmanlı kuvvetleri ile Yunan[38] çetecileri arasında çatışmalar söz konusu olsa da,  başından beri Mora, neredeyse özerk bir şekilde yönetiliyordu. Osmanlı idaresindeki Hıristiyanlar arasında en iyi durumda olanlar Rumlar[39] idi. 1687’den beri Venediklilerin yönetiminde olan Mora, 1714’de tekrar Osmanlı idaresine geçmeyi memnuniyetle karşılamıştı. Yunan köylüsünün durumu  Avrupa köylülerine nazaran çok iyi idi. Yunan adalarının yönetimi ise pratikte kendi işlerini kendileri görme şeklinde idi. Yerel önderler yaşadığı bölgenin çıkarları için değil kendi çıkarları için diğerleri ile mücadele ediyorlardı.

1804’te Balkanlar’da  Sırp İsyanı başlamıştı.[40] Rusya’nın desteklediği bu isyanın ardından Yunan isyanı çıkmış ve daha sonra bunları diğerleri izlemişti. 1820’de Tepedelenli Ali Paşa’nın isyanı[41] olayın rengini değiştirdi. Daha önce Rumlar üzerinde sıkı bir idare kuran ve Yanya’yı kendine merkez olarak seçen Ali Paşa birçok Rum ve Arnavut’u hizmetine almıştı. Kiliseler inşa ederek, okullar açarak Yunan dili ile eğitimi geliştirerek, Yunan milliyetçiliğinin gelişmesine de katkıda bulunmuştu. Kendi yazışmalarında Yunancayı kullanıyor, piskoposlardan bazılarını elde etmiş, gelişmeler konusunda kendine bilgi akışı sağlıyordu. Mora isyanında Rumların önemli askeri liderleri, daha önce Ali Paşa’nın  hizmetinde eğitilmiş olan Rumlardı. İhtilali hazırlayan Filiki Eterya[42] yöneticilerinin yazışmalarından isyan planlarının her safhasında Ali Paşa faktörünün göz önüne alınarak hareket edildiği anlaşılmaktadır. Çünkü Ali Paşa’nın oluşturduğu güçlü idare, isyanı kısa sürede bastırabilecek durumdaydı. Ali Paşa’nın Osmanlı idaresi ile arasının bozulması isyancılar için  çok önemli bir fırsattı. Beklenen oldu ve Ali Paşa ile Osmanlılar arasında köprüler atıldı.

Babıâli’ye bağlı, Arnavutlara dayalı,  özerk bir devlet kurmak için çalışan Ali Paşa, yabancı devletlerin, Rus konsoloslarının, Yunan ve Hıristiyan Arnavutların desteğini almak için onlarla bağlantıya geçmişti. Yunan isyancıları ile bütünleşen, Ali Paşa her şeye rağmen bir Osmanlı paşasıydı ve Osmanlı kuvvetlerine karşı ciddi bir harekete geçmek için tereddüt etmişti. Kuşatıldığı Yanya’da bir yıl kadar direndikten sonra affedilmek dileği ile teslim olmayı seçti. Fakat rakipleri[43] 1822’de idam edilmesini sağladı. Bu isyan ve Ali Paşa’nın tasfiyesi Balkanları savunmasız bırakmıştı. Mora’da isyan  başladıktan sonra üzerlerine gönderilen kuvvetler ise isyanı bastırmada yetersiz kalmıştı.

Aleksandre İpsilanti,  isyanı Mora ve Ege adalarında başlatmayı istiyordu. Fakat Romanya’da temas ettiği Filiki Eterya üyeleri, Rusların yardımını elde etmek için ilk hareketin, Eflak ve Boğdan’dan başlamasını istiyordu. Derneğe göre, Eflak ve Boğdan da Yunanistan’dan sayılmaktaydı. Üstelik bölge son derece zengin ve savunmasızdı. İpsilanti uzun süre Rusya’da yaşadığı için Rumları hiç tanımıyor ve verilen abartılı bilgilere göre hareket ediyordu.[44] Bu sırada Rus Çarı I.Aleksandre, Avrupa Birliği’nin, İspanya ve İtalya’daki devrimci hareketlerinin tartışıldığı Laibach Konferansında idi. Bu konferansta birliğin selameti için bu tür ihtilallerin desteklenmemesi öngörülüyordu. Avusturya başbakanı Prens Metternich, kutsal ittifak ruhu ile isyanı reddetmiş, Osmanlı ordusunun isyanı bastırmak için harekete geçmesini engelleyecek bir girişimde bulunmamıştı. İngiliz Aristokrasisi  gibi Avusturya başbakanı da, Avrupa’da güç dengesine dayanan statükonun korunmasından yana idi. Bu nedenle bağımsızlık peşine düşen ulusculuk hareketlerini hoş karşılamıyorlardı. Çar I. Aleksandre da Metternich’in etkisi ile  isyana destek vermemiş, Osmanlı ile savaşmak niyetinde olmadığı için, Aleksandre İpsilanti’nin ordudan tart edildiğini açıklamıştı. Romenler, İpsilantiye destek vermedi. Osmanlı kuvvetleri ile baş edemeyen İpsilanti, kısa sürede hezimete uğradı, Avusturya’ya sığındı ve burada tutuklandı. 1828 yılında, 36 yaşında iken Avusturya  cezaevlerinde öldü. Aynı tarihlerde Mora’da  isyan başlamıştı. Çar’ın bu yaklaşımına rağmen Osmanlı devleti, isyanın Rusya tarafından desteklendiğine inanıyordu. Nitekim Çar daha sonra Osmanlı’nın aldığı tedbirleri beğenmediğini, Avusturya aracılığı ile Osmanlı’ya iletilmesini istemişti.

Başlangıçta  şiddet hareketi şeklinde başlayan olaylar isyana dönüşmüş, silahsız Müslümanlara saldıran isyancılar, bir ayda 15 bin kişiyi katlederek mallarını yağmalamıştı. İsyan sonunda Mora’da hiç Müslüman kalmamıştı. Olayı bir ihanet olarak niteleyen Osmanlı yönetimi, Filiki Eterya üyesi  olmasına rağmen, olayların sebebi olarak Rusya’yı gösterip isyancıları aforoz etmek zorunda kalan Fener Patriği V.Grigorios’u suçladılar.[45] Patriğin Rusları  suçlu gösteren afaroznamesi, Mora isyanında etkisiz kalmıştı.  Patrikle birlikte,[46] isyancılarla ilgisi tesbit edilen bazı metropolitler, Babiali baştercümanı Kostantin Moruzi ve Yorgi Mavrokordato’nun da aralarında bulunduğu bir grup Rum’u asmıştı. Bu olaydan sonra ihanetle suçlanan Fenerli Rumların imtiyazlarına son verilmiş, devlet görevi ve ticaretten tasfiye edilmelerine çalışılmıştır.[47]

Alksandre İpsilanti’nin kardeşi Dimitri İpsilanti, Haziran 1821’de Mora’ya giderek isyanın başına geçti.[48] İsyancılar 1922 de Epidor’da 59 kişilik bir meclis toplayarak Epidor ve Epire bölgesinde bağımsızlıklarını ilan ettiler. Beş kişiden oluşan hükümetin başına Avrupa’da eğitim görmüş Aleksadre Mavrokordato’yu getirmişti. Dimitri İpsilantı ise  59 kişiden oluşan senatonun başındaydı. Bu anayasalcı gelişme Rusya’nın hoşuna gitmemiş ve anayasacılar ile çeteciler arasında çatışmalar başlamıştı.[49] Kurulacak olan Yunanistan devletini Rus nüfuzuna bırakmak istemeyen İngiltere, 1822’de  politikasını değiştirerek Yunan davasını desteklemeye başladı. Yunan asilerini savaşçı olarak kabul edip, Kountoriotes yönetimine 2.4 milyon tutarında para verdi.[50] Harekete geçmemesi durumunda Rusya’nın tek başına karar vermesinden korktuğu  ve alınan kararlarda  söz hakkı olmak istediği için ittifaka dahil oldu. Bu politika değişikliği, günümüze kadar İngiltere’nin Yunanistan ve Rumlar arasındaki güç ve arka plandaki organizatör olarak sahne almasına yol açacaktı.

Rusya ise gelişmelerden hiç hoşnut  kalmadı. İstediği kendi himayesinde bir Yunan devleti idi. İsyanla beklediği fırsat doğmuştu. Avrupa devletlerine, Osmanlı devleti ile bir savaşa girdiği taktirde tavırlarının ne olacağını sordu. Avrupa devletleri  tarafsızlıklarını korumaya devam ediyorlardı. Müdahelenin  doğru olmayacağını bildirdiler. Rusya da tek başına müdahaleye cesaret edemedi. İsyan Osmanlı’nın bir iç meselesi olarak gelişmeye devam etti.

Avrupa devletleri,  isyan karşısında tarafsız gibi görünseler de kamuoyları Yunanlıları destekliyordu. Ülkelerinde kurdukları birçok dernekle isyancıları destekliyor, her türlü yardımı yaparak gönüllüler gönderiyorlardı. İsyanı bastırmakta yetersiz kalan Osmanlılar, Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’dan yardım istedi. Avrupa tarzında düzenli bir ordusu olan Ali Paşa, oğlu  İbrahim Paşa’ya Girit ve Mora valiliklerinin verilmesini isteyerek  1824’de kuvvetlerini gönderdi ve isyanı kontrol altına aldı. M. Ali Paşanın müdahalesi İngiltere ve Rusya’yı huzursuz etmişti. Çünkü her ikisi de Doğu Akdeniz’de güçlü bir Mehmet Ali Paşa istememekteydi. Karşılıklı çıkar ilişkileri, İngiltere ve Rusya’yı birbirine yaklaştırdı.

İsyan, ikinci evresinde uluslararası bir nitelik kazanmıştı. Fransa, Avusturya, İngiltere  ve Rusya  Petersburg’da iki ay kadar süren görüşmeler sonunda, Osmanlı devletine bir nota göndererek, Mora yarımadasındaki tüm Müslümanların bölgeden çıkarılmasını, Yunanlılara bazı ayrıcalıklar verilmesini ve Mısır birliklerinin durdurulmasını istemeyi kararlaştırdılar. Daha sonra Rusya bu kararı değiştirerek, Yunan sorununa doğrudan müdahale etmeye karar verdi. Bunun üzerine İngiltere  Osmanlı devletine, Mısır birliklerinin durdurulmasını  aksi taktirde müdahale edeceğini bildirdi. Bu sırada Avrupa’da, Mora’daki tüm Hıristiyanların katledileceği, yerlerine Mısır ve Sudan’dan gelecek Müslümanların yerleştirileceği propagandası yayılmaktaydı.

Rus Çarı I. Aleksandre 1 Aralık 1825’de öldü.Yerine 1. Nikola  geçti. Nikola, Aleksandre’den farklı bir  siyaset izleyerek tek başına hareket etme kararındaydı. İngiltere, Rusya’nın Yunan sorununa tek başına müdahale  etmesini uygun görmediği için 4 Nisan 1826 da, Petrograd’da,  St. Petersburg Protokolü’nü imzaladılar. Bu Yunan devleti için ilk adımdı. Avusturya ve Prusya bu protokolü reddettiler. Fakat Fransa bu ittifaka katıldı ve 6 Temmuz 1827’de Londra’da, Londra Muahedesi imzalandı.[51] İngiltere küçük, Rusya büyük bir Yunanistan’dan yana idi. Böylece İngiltere’nin  Doğu Akdeniz donanması Girit’te üslenemeyecekti. Fransa ise Mora ve Atina’yı içine alacak olan bir Yunanistan’a razı idi.  Buradaki görüşmelerde özerk bir Yunanistan  fikri üzerinde anlaşmaya varılmıştı. Mısır birliklerinin bölgeden çekilmesini sağlamak amacıyla  kıyıları abluka altına  alıp, Peloponnes’e Fransız çıkartma birliği göndermeye karar verildi. Hudutları belirtilen özerk Yunanistan fikri, Osmanlı devletine bildirilmiş fakat Osmanlı tarafından reddedilmişti.

1826’da Yunan isyanı, Osmanlı tarafından bastırılmış, fakat Avrupalı devletlerin müdahalesi Yunan  bağımsızlığına giden yolu açmıştı. Osmanlılar, bağımsız bir Yunan devletinin kurulması teklifini iç işlerine karışmak olarak niteleyince, diplomatik baskılarla yetinmeyen müttefikler, 20 Ekim 1827’de bir baskınla Navarin’de bulunan Türk ve Mısır donanmasını  yaktılar. Osmanlı ordusu  savaş için hazır değildi. Rusya ise Rus - İran savaşı ile meşguldu. Türkmençayı Anlaşması ile Eçmiyadzin ve Erivan’ı ele geçiren Ruslar, bu tarihten sonra  Ermenilerin başı durumundaki Eçmiyadzin Kilisesi üzerinde kontrolü ele geçirmiş ve Ermeniler üzerinde nüfuz sahibi olmuşlardı.1827 ‘de Yunan Milli Konseyi Troezen şehrinde toplanarak Çarlık Rusya’sı eski dışişleri bakanı Yunan asıllı John Kapodisrias’ı başkan seçmişti.

1828’de Rusya, Osmanlı’ya savaş ilan etti. Savaş hem Tuna cephesinde, hem de Kafkas Cephesinde başladı. Doğuda Ahiska, Kars, Erzurum, Bayburt ve Gümüşhane’ye ilerleyen Ruslar, Batıda Edirne’ye kadar gelmişlerdi. Bu sırada Fransızlar’da Mora’ya asker çıkardılar.

1828 - 29 Osmanlı Rus savaşında, Rus ordusu Edirne’ye girdi. 14 Eylül 1829 da imzalanan Edirne Antlaşması ile Osmanlı devleti, Yunanistan’ın özerkliğini kabul etmek zorunda kaldı. 3 Şubat 1830’da imzalanan Londra Protokolü ile önerilen Yunanistan’ın özerkliği ve  sınırları resmi olarak onaylandı. Edirne antlaşması ile Rusya’nın Balkanlardaki etkisi artmış, Balkan halkları arasında Yunanistan’ın özerkliğini Rus ordusuna borçlu olduğu görüşü yaygınlaşmıştı. Fakat bu durum İngiltere’nin işine gelmiyordu. Çünkü Rusya ön plana çıkmıştı. Fransa ile anlaşarak Yunanistan’ın tam bağımsız olmasını istedi. Rusya bunu kabul etti ve Londra’da tekrar görüşmeler başladı. 3 Şubat 1830’de imzalanan Londra Protokolü ile özerk Yunanistan’ın sınırları biraz daraltılarak, Mora yarımadasının hemen kuzeyinden geçen sınırı ile Bağımsız Yunanistan  devleti  kuruldu.[52]

Yunan ihtilalinin üç büyük önderinden, cumhuriyetçi fikirleri ile tanınan Adamontios Koraes Fransız, Kolokotrones Rus yanlısı, Aleksander Mavrokordato ise İngiliz yanlısı idi.  Bağımsız Yunanistan, 1827 den sonra bir müddet eski Rus dışişleri bakanı Kapodistrias’ın (Capo D’Istria)[53] yönetiminde kaldı. İlk başta Cumhuriyetçi bir grup ve ideoloji tarafından başlatılan bağımsız Yunanistan fikri bu sürecin sonunda Avrupa’nın kontrol ve denetiminde bağımsız bir ülke oldu. Bağımsızlık ertesinde, Yeni Yunanistan’da bazı hâkim gruplar önceden varolan cumhuriyet fikrini önledi.[54] Rusya’ya meyleden Kapodistrias bir suikastle ortadan kaldırıldı.[55]

Üç devletin Akdeniz’deki  nüfuz mücadelesi sonucu  kurulan Yunanistan Devleti’nin üç garantörü Rusya, İngiltere ve Fransa idi. Avusturya ve Prusya  İmparatorluklarının Yunan isyanında tarafsız kaldıkları, hatta zaman zaman Osmanlı’ya yarayacak yolları tercih ettikleri görülecektir. Bunun Mora isyanına yansıması ise Katolik Yunanlıların isyana destek vermemesi olarak gerçekleşecekti. Bu da  etnik mesele diye ortaya konan sorunun ardında yatan gerçeği, emperyal güçlerin aralarında bir çekişme ve yayılma nedeni olarak etnik meseleleri kullanması olarak  açıklamamızın nedenlerinden birisidir. Bunu eleştirenler çıkabilir. Fakat  bu Yunanistan’ın bağımsızlığının İngiliz ve Fransız desteği ve Rus ordularına dayanarak sağlandığı gerçeğini değiştirmez.

Emperyal güçlerin etnik meselelerdeki rolünün üzeri hep örtülmek istenmiştir. Bu genellikle bir takım yerel öğeler öne çıkartılarak yapılırken, bazen de bu konuya dikkati çekmek isteyen şu ya da bu şekilde suçlanır. Konumuz her iki durum için de elverişli. Yine de bu yazımızın çerçevesi içinde bazı ilginç durumlara dikkat çekmeden geçemeyeceğiz. Çünkü kuruluş aşamasından bu yana bitmez tükenmez iddialarla sürekli olarak  topraklarını genişletmiş  ve hala  bu politikanın ısrarlı takipçisi olan Yunanistan’ın durumunu açıklayabilmemiz için bunun gerekliliğine inanıyoruz.

Çünkü Yunanistan devlet olduktan sonra zaman zaman iç savaş seviyesine çıkan  çatışmalar yaşamıştır. Çoğu kez siyasi istikrarsızlıklar içinde çalkalanmış, ekonomik sorunlarını aşamayıp kalkınmasını gerçekleştirememişti.[56] Sürekli dış borç batağına saplanmasına ve kuruluşundan bu yana hiçbir dönem yolsuzlukların önünü alamamış olmasına rağmen topraklarını büyütme imkanını ve kudretini nasıl elde ettiği sorusu her zaman ortadadır.[57]

Yunanistan’ı fakir bir devlet olarak yaşamaya mahküm edip, Osmanlıdan Yunanistan’a yaşamak için göçenlerin bir müddet sonra geri dönmesine, Yunanistan toprağında yaşayanların başta Osmanlı toprakları olmak üzere geçimini sağlamak üzere ülke dışına göçmesine mani olamamışlardır. Bu duruma karşı üretebildikleri tek çözüm, fakirlik ve sorunların çözümünün büyük Yunanistan’ın kurulması ile mümkün olacağına, yani Megalo – İdea’ya halkı inandırmak olmuştur. Bu gün, sokaktaki Yunanlı gençlerin antik Yunan uygarlığından kalan heykellerdeki yüz hatlarıyla, kendi yüzlerindeki hatların benzerliği ile teselli bulduğu, megalomanyak  bir milliyetçilik anlayışının temeli de bu gerçeğe dayanır.

Yunanistan’da ilk kurulan partiler, Rus, İngiliz ve Fransız partileri idi.[58] Bu partiler, sınıfsal ya da sosyal tabanı olan ideolojik partiler değil, kişilerin etrafına toplanmış kalabalıklardan oluşan partilerdi.[59] Olayların Fransız ihtilalinden kaynaklanan modern fikirlerle geliştiğini savunanlar nedense kurulan Yunan Devleti’nin, cumhuriyet değil de, Yunanistan’ın kurulmasında öncülük eden büyük devletlerin rejimleri gibi monarşi (krallık) olduğunu pek irdelemezler. Üstelik Yunanistan’ı yöneten krallar, Yunanlı ve hatta Ortodoks bile değildi.[60] Düşünülmesi gereken bir diğer nokta da demokrasiyi icat ettiklerini söyleyen Yunanlıların, neden uzun yıllar monarşi ve diktatörlükle idare edildiği ve sürekli ihtilaller yaşayıp bir türlü demokrasiye kavuşamadıklarıdır.

Emperyal devletler, maddi olarak çökmüş ve politik olarak bölünmüş  bir halktan yeni bir devlet ve ulus yarattılar. Kendi ulus anlayışlarını ve yönetim biçimlerini hakim kıldılar. Yunanistan’daki iç çekişmeler bu üç gücün arasındaki çekişmelere paralel olarak gelişti.[61] Üç büyük güç, partiler ve elçileri vasıtası ile Yunanistan’ın işlerine karışmaktan geri durmadılar. Elçiler, hükümetler kurup hükümetler yıktılar.[62] Yunanistan’ın yayılmacı gücünü, 2. Dünya Savaşı’na kadar İngiltere ve müttefiklerinden aldığını, 2. Dünya Savaşı’ndan sonra da ABD emperyalizminin ülkeye el koyduğunu söyleyersek, Yunanistan’ın kuruluşundan sonra megali idea denilen yayılmacı iddianın, arkasındaki gerçek gücü de açıklamış oluruz. Zira kuruluşundan beri iç sorunlarını çözememiş,[63]  kilisenin de desteklediği  aşırı milliyetçi duyguları her kesimde etkili kılarak bu sorunların üstünü örtüp. ayakta ve bir arada durmaya çalışmıştır.

Yunanistan bir ulus devlet olarak ortaya çıkmış, fakat bir ulus olmanın sivil temelleri henüz oluşmadığı için bu ulusun  kültürel inşası yukarıdan aşağıya doğru olmuştu. Bunun hikayesi aslında Rum kimliğinin Hellen kimliğine dönüştürülmesi ve Rum - Hellen kimliklerinin çatışması hikayesidir.[64]  J.P.Fallmerayer,  1840’larda Yunanlıların, Hellenlerin devamı olamayacağını savunurken,  karşıtları da modern Yunanlıların, antik Yunanlıların torunları olduğunu iddia ediyorlardı. Yunan ulusunun inşasında en büyük güçlük, ortak bir kimlik yaratılmasında yaşanmış[65] ve 1833 yılında kurulan bağımsız Yunan milli kilisesi[66] ile 1837 yılında kurulan Atina Üniversitesi,[67]  Yunan ulusunun inşasında  ve Yunan milliyetçiliğinin gelişip yayılmasında önemli roller oynamıştır. Fakat Yunan ulusu anlayışına, 1850’den sonra dinsel ögenin belirleyici olduğu Bizans varisliği iddiası hakim olmuştur.

RUSYA VE DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ’NDEKİ  ORTODOKSLAR

Rusya, Karadeniz’de güçlü bir donanma bulundurmaya önem göstermiştir. Osmanlılarla anlaşıp ya da fırsatları kullanıp bu donanmayı boğazlardan Akdeniz’e indirme çabaları  daima sürmüştür. Karadeniz’deki Rus donanması, Türk - Rus savaşları sırasında sık sık Karadeniz’in güney sahillerine inerek limanları bombalamış, rastladığı Türk gemilerini  batırmıştır. 1806’daki Trabzon limanı bombalanması ve iki geminin batırılması bu tür faaliyetlerden sadece biridir. 27 Ekim 1810’daki Trabzon’u ele geçirme teşebbüsü ise Rusya’nın bölgede bulunan Ortodoks - Hıristiyanlara dayanarak bölgeyi ele geçirme teşebbüslerinin ilkidir.[68] Bu çıkartmanın hazırlık safhası hakkında pek bilgimiz yok ama uygulanma şekli bize konumuz açısından çok şey anlatmaktadır.

Amiral Sarıcef’in[69]  kumandasındaki Rus filosu, General Galifebolof’un komutasında 5 tabur piyade, 200 Kazak, 30 Rum ve yarım hafif topçu bataryasından oluşan bir çıkartma kuvveti ve 6 ay yetecek erzak ve cephanesiyle birlikte  26 Ekim 1810’da  Trabzon önlerine gelmiş fakat çıkan fırtına nedeniyle burada duramayıp Büyükliman / Vakfıkebir önlerine sığınmıştır.[70]

27 Ekim sabahı Akçabat’ın batı yanındaki Sargana burnuna çıkartma yapan Rus kuvvetlerinin arasında, bölge halkından olan ve eğitilmiş  30 Rum bulunuyordu. Bunların görevi Rus kuvvetlerine rehberlik etmek, bölgedeki Rumlarla irtibatı sağlamak ve Rum köylüleri silahlandırarak Rus kuvvetlerine katılmalarını temin etmekti. Hazırlanan plana göre, Rus kuvvetlerine katılacak Rumlar için 2000 tüfek ve cephane de gemilere yüklenmişti. Nitekim çıkartma için sahile ilk yanaşan sandalların birinde bu iş için eğitilmiş Rumlardan 20’si bulunuyordu ve bunlar süratle görev bölgelerine dağılmışlardı.

Ruslar, Türk - Rus savaşlarının tamamında Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki Hıristiyan - Ortodoks cemaat  arasında benzer örgütlenmeler yapmış ve yayılmacı politikalarında Ermeni ve Rumları kullanmıştır. Merzifon Amerikan Koleji’nde 1886 – 1921 yılları arasında misyoner olarak çalışan George Edward White (1861- 1946)  hatıralarında  bu konuda: ” Rusya ise , kendisini bölgedeki Hıristiyanların koruyucusu ve Bizans İmparatorluğu’nun varisi olarak görüyor ve müdahale edebilmek için karışıklıkların  artmasını tercih ediyordu.”[71]  tesbitini yaptıktan sonra “ 1890’da Karadeniz kıyılarındaki ilk seyahatimizden beri, Çarlık Rusyası’nın bu kıyılar boyunca elle tutulamayan, soğuk ama güçlü varlığını hissettik.”[72] diye yazmaktadır. 

Ruslar 1916 yılında bölgeyi işgal ettikleri zaman da Rumlardan rehberlik, istihbarat ve cephe gerisindeki yıkıcı faaliyetlerde bulunma konularında yararlanmıştır. Bu  konuda çok iyi örgütlenmiş olan Rus casusluk teşkilatı, yıkıcı faaliyetlerde bulunmak üzere Rus işgalinden kaçan muhacir aileler arasına Rum ailelerinin karışmasını sağlamış ve bunlar,  görevlerini başarı ile sonuçlandırmışlardır. Terme’den geri dönmek için Rus  donanması korumasında sahile yanaşan gemilere binenler bu faaliyetler sonucu ikna edilenlerdir.

Cephe gerisinde yıkıcı faaliyetlerin en dikkati çeken örneklerden biri de, Vasil Usta kod adlı Pontos çetecisidir.[73]  Vasil Usta 1916 Haziran’ında yanındaki on kadar adamıyla Türk hatlarını  geçerek işgal altındaki Trabzon’a gelir ve burada   Rus karşı casusluk örgütünün şefi  Albay Artatov’la buluşur. Türk hatlarının gerisinde  silahlı çeteler oluşturarak, Türk kuvvetlerini yıpratacak faaliyetlerde bulunmak üzere bir program yaparlar. 3 Temmuz’da bir  Rus torpido gemisiyle Samsun yakınlarındaki Devrent Limanına çıkartılan Vasil Usta, bölgede  faaliyete geçer ve Rum köylülerinden 35 kişilik bir kuvvet oluşturur. Bu kuvvetin  siyasi  danışmanlığını Samsun eşrafından  Dimitrios Haralambidis yapmakta ve finansmanını sağlamaktadır. İrtibat için gidip gelen Rus torpidosu  bir defasında Türk kuvvetleri tarafından  fark edilir ve ateş açılır.[74]

Faaliyetleri açığa çıkartıldığı için örgüt, yeraltına iner ve Rus Ordusu Komutanı Yudeniç’e  Rumların katledilmelerini önlemek üzere Samsun’u işgale davet eden mektuplar gönderilmesini sağlar. Ruslar, bu bölgede örgütledikleri ayaklanmaya katılacak olan  Rumlar için 2000 tüfek gönderirken, bölgeyi kısa sürede işgal edeceklerini bildirirler. Bu işbirliğinin farkına varan Türk kuvvetleri, kıyıya insan ve malzeme indiren Rus torpidosu ile müsademeye girmişti.

Sivas’a kadar giden Vasil Usta, Niksar, Tokat, Reşadiye ve havalisinde genel bir ayaklanma başlatmak için çalışır. Haralambidis de kurduğu çeteler için silah temin etmek amacıyla damadını Trabzon’a gönderir.[75]  Batı Pontos gerillalarının şefi olarak ilan edilen Vasil Usta’nın,  Yunan Konsolosluğu ile de bağlantısı olduğunu biliyoruz. Türk köylerine saldırırken amacı, Türkleri karşı şiddet eyleminde bulunmaları için kışkırtmak ve Rusları müdahaleye zorlamaktır.[76] Devamlı hareket halinde olan ve bölgede dolaşıp, yolu üzerindeki Türk köylerin basıp yakan Vasil Usta, Türk kuvvetleri tarafından izleniyordu. Sonunda Ordu yakınlarında kıstırıldı. Fakat büyük bir çatışmanın ardından 9 adamı ile beraber 18 Ekim 1916 da Rus işgali altındaki Trabzon’a dönmeyi başardı.

9 Kasım 1916 tarihinde Fatsa’nın doğusuna 20 kadar eşkıya çıkartan Rus torpidosu, Türk sahil muhafızları tarafından fark edilmiş ve çıkan çatışmada bu eşkıyalar öldürülmüştü. 15 Kasım 1916’da 200 kadar Rum ve Ermeni eşkıyası Terme kasabasını basarak yaktı ve destek için gelen Rus muhripleri eşkıyayı ( ve geri dönmek için daha önce Rus ajanları tarafından ikna edilen muhacirleri ) Terme çayının ağzından alarak Trabzon yönüne hareket etti.[77] 

Bölgede faaliyet gösteren Türk çetelerinin en ünlüsü Topal Osman[78] çetesidir. Yunan kaynaklarının tanıklıklarına göre Topal Osman’ın, Tirebolu ve  Giresun yöresindeki Rum köylerine yaptığı ilk saldırıların, 1916 Kasım’ında gerçekleştiğine bakılırsa bunların Vasil Usta’nın eylemlerinden sonra olduğu görülür.[79] Fakat mevcut belge ve bilgiler önemsenmediği gibi bu gerçek de yok farz edilmektedir. 

İNGİLTERE – YUNANİSTAN YA DA BÜYÜK OYUNUN BASİT KURALLARI

Emperyal güçler, rakiplerine karşı mevzi elde edebilmek için zaman zaman Osmanlı İmparatorluğu’nun yanında olmuştur. Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın isyanında Rus donanmasının İstanbul  önlerine gelmesini buna örnek olarak gösterebiliriz. Mehmet Ali Paşa’nın oğlu, İbrahim Paşa’nın  yönettiği ordu Kütahya’ya  gelene kadar sessiz kalan ve Osmanlı’nın yardım isteğini reddeden İngiltere ve Fransa, Osmanlı’nın Rusya’dan yardım alması üzerine duruma müdahale etmeye karar verdiler. Araya girerek Mısır güçlerinin Anadolu’yu boşaltmasını sağladılar. Çünkü Rusya’nın Osmanlı üzerinde etkinlik kurmasından çekiniyorlardı.  İngiliz politikası bu tarihten sonra Osmanlı devletinin toprak bütünlüğünü korumayı ilke olarak benimsedi. Bu sırada yeni bir güç olarak ortaya çıkan Amerika da  bölgedeki gelişmeleri dikkatle izleyerek 1830’larda Osmanlı devleti ile diplomatik ilişki kurdu, kapitülasyonlar elde etti ve ticaretini geliştirdi.[80]

Osmanlı, Rusya için  daima ortadan kaldırılması gereken bir devletti. Bu nedenle Rus çarları uluslararası konferanslarda “Hasta Adam” nitelemesi ile sık sık Osmanlı İmparatorluğu’nu masaya yatırmak istemiştir. Rusya’nın sıcak denizlere inme hayali hiç şüphesiz o günlerde emperyal güç olan Avrupa devletlerini de rahatsız ediyor  ve  bunu engelleyip, Rusya’yı kontrol edilebilir bir güç halinde tutmak için değişik politikalar uyguluyorlardı. Rusya’nın Osmanlı üzerindeki baskılarının şiddetlendiği dönemlerde ise bizzat müdahale ederek baskıları önlemeye çalışıyorlardı. Bu rolü  bazen İngiltere’nin, bazen Fransa’nın üstlendiğini biliyoruz. Nitekim İngiliz ve Fransızların Osmanlı ile birlikte katıldıkları 1855 Kırım Harbi  bu politikanın bir sonucudur.[81] Bu savaş sonrasında toplanan Paris Konferansı’nda Karadeniz’in silahsızlandırılmış ve tarafsız bir deniz olması kabul edilmişti. Bunun anlamı Rusya’nın Karadeniz’de donanma bulunduramayacağı idi. Bu da Osmanlı’nın boğazlar üzerindeki hakimiyetini pekiştirmesi demekti. Kırım Savaşı’nın bir diğer önemli sonucu  Rus yayılmasına karşı durabilecek tek gücün Osmanlı olduğunun görülmesiydi.[82]

Çarlık Rusya’sı,  Kırım’ı ele geçirip Karadeniz sahillerine indiği zaman , bu sahilleri elinde tutabilmek için askeri başarılarını,  nüfus ve ekonomik faaliyetlerle de desteklemek gerektiğini biliyordu. Çalışmalarını bu yönde geliştirmeye başladı ve işgal ettiği Karadeniz sahillerini kolonileştirmeye çalıştı. Öncelikle bir Türk gölü olan Karadeniz’de Türklerin hakim olduğu ticari yapıyı  tahrip etti. Hiç şüphesiz bu tahribatta Kırım halkının göçe zorlanması ve Rusların Osmanlı kuvvetleri ile yaptığı savaşların önemli bir rolü vardır.

200 yıldır  Türk gölü olan Karadeniz sahillerinde,  sadece askeri güce dayanarak tutunabilmenin mümkün olmayacağını bilen Rusya, bölgeden göçmek zorunda kalan  ve 2/3’ü salgın hastalık, açlıktan ve Karadeniz’de boğularak ölen Kırımlıların yerine, Ruslar ve Ruslarla işbirliği içinde olan halkları yerleştirdiler. Karadeniz’in kuzey sahillerinde ticari merkez durumunda olan liman şehirlerini ekonomik cazibe merkezi haline getirecek tedbirler aldılar ve bu ticaret merkezlerinde değişik mezheplere mensup Hıristiyan nüfusun toplanmasını temin ettiler.[83] Hiç şüphesiz bu nüfus içinde Ortodoks - Hıristiyanların ayrı bir yeri vardı. Çünkü Moskova Patrikliği, kendini, Bizans’ın yıkılmasından sonra  Rum - Ortodoks cemaatinin de dini lideri gören bir ideolojiye sahipti ve bu anlamda İstanbul’daki patrikhanenin rakibi durumunda idi.[84]

İngiltere ise öncelikle Yunanistan’daki Rus etkisini kırmak ve kontrolü eline geçirmek istiyordu. Bu konudaki en büyük kozu Akdeniz’deki İngiliz donanması idi. Yunan politikasını etkilemek için sık sık Pire’ye demir atan ve Yunan  limanlarına  abluka uygulayan  İngiltere, Yunanistan’daki Rus partisinin nüfuzunu yerle bir etmişti. Birinci Kral Otto’dan sonra tahta geçirdikleri ikinci Kral Georgios’a güç kazandırmak için 1863’de İyonya adalarını Yunanistan’a vererek bu konudaki en önemli atağını yaptı ve  Yunanistan’da kesin bir hakimiyet sağladı.[85]

İngiltere ve batılı güçler, Osmanlı’nın Rusya’ya karşı bir tampon görevi görmesinden yanaydılar. 1878’de Rusların İstanbul’a kadar ilerlemesi, İngiltere’nin karşı koyması ile Rusların geri çekilmek zorunda kalması, bu politikaların yansımasıdır. Bu güç çekişmesi Osmanlı devletini, güçlere veya güç dengelerine dayanacak politikalar izlemeye sevk etmiştir. İngilizler ise Osmanlı hakimiyetindeki Ortodoksların Rus kontrolüne girmesini önlemek için bir yandan Osmanlı yönetimini reformlar yapması yönünde etkiliyor, bir yandan da Yunanistan üzerinden, Rumları kendi kontrolü altında tutabilecek uygulamaları hayata geçirmeye çalışıyordu. Osmanlı topraklarına yayılan İngiliz konsoloslarının en önemli görevlerinden biri de buydu.

Rus siyasetinde, Ortodoks - Hıristiyanlığın liderliği iddiası XVIII. yy da öne çıkmıştı. Bu panortodoks politika, bir dönem için Çarlık Rusya’sı politikasının en önemli argümanlarından biri olmuştur. Bu politika doğrultusunda Mora isyanında ve Yunanistan devletinin kuruluşunda olduğu gibi Karadeniz’in güney sahillerindeki Rumlar arasında da benzer çalışmalar ve örgütlenmeler yapılmıştı. Rusya’nın etkinlik alanı olarak gördüğü bölgelerdeki gruplar üzerinde ısrarlı çalışmalar yapması, diğer emperyalist devletleri, Rusları durdurmak üzere harekete geçirmesi gerektirdi. Nitekim İngilizler izledikleri politikalarda başarılı olarak, Yunanistan ve Rum Patrikhanesi üzerinde hakimiyetlerini tesis ettiler.[86]

Yayılmacı bir politika izleyen Rusya’nın ideolojik silahı panortodoksluktu. Bu politikanın zuhur Yunan-Bizans’ı kurmak şeklinde olacaktı. İngiltere ve Fransa’nın faaliyetleri ile bu panortodoks politika en azından Balkanlarda, Slav ve Romen ortodokslarını tedirgin ediyordu.

Rusya ise  gelişmeler üzerine panortodoks politikayı kısmen terk ederek, Balkanlarda panislavizm politikasını  geliştirdi ve yürürlüğe koydu. Bu politikanın ilk uygulama sahası ise Bulgaristan’dır.[87]

 Rusya’nın din esaslı yaklaşımına karşılık, İngiltere ve onun kontrolündeki Yunanistan, Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki Ortodoks - Hıristiyanlar arasında bir Yunanlılık şuuru uyandırmaya çalıştılar ve ideolojik mücadelelerini bu  temelde yaptılar.[88] Bu arada Osmanlı topraklarında serbestçe faaliyet gösteren misyonerlerin, Ortodoks Rumları protestan yapma çalışmalarını da zikretmeden gerçeği tam olarak görme şansına sahip olmadığımızı belirtmek isterim.[89] Protestanlığı yaymak isteyen misyonerler, Müslümanlar ve Ortodokslar arasında şansları olmadığını çabuk anlamışlar ve yoğun bir şekilde Ermeni cemaatine yönelerek bu cemaatten önemli miktarda taraftar derlemişlerdir.[90]  Bu süreç[91] devam ederken Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki manastırların keşişleri ve papazları, Rusya topraklarında dolaşıp, yeni inşa edilen manastır ve kiliseler için para toplamaya[92] devam ettiler. 

Osmanlı yönetimi, Tanzimatı takip eden yıllarda[93] diğer reformları da uygulamaya koymaya devam ediyor ve bunları batılı devletlerin etki ve telkinleri ile yapıyordu. Bu idari düzenlemelerin büyük bir bölümü batılı devletlerin temsilcilerinin tavsiyelerine göre, elçi veya konsoloslarının nezaretleri altında yapılıyordu. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde bu idari reformların uygulaması daha çok İngiliz konsoloslarının nezaretinde yapılmıştır. 

Rusların Karadeniz’in kuzey sahillerinde oluşturduğu ekonomik çekim alanlarına karşı, batı sanayi ürünü mallarının ticaretini, bölgede Rumlar vasıtası ile organize ederek yeni bir Rum banker, toptancı tüccar ve esnaf sınıfı yarattılar.  Rumlar arasında modern  maden işleme ve döküm tekniklerini ve yeni meslekler öğreten kurslar açarak, bu sanatların Rumlar arasında yayılmasını[94], meslek sahibi Rum topluluklarının ekonomik yönden kalkınmasını sağladılar.

Bu arada dikkatten kaçan ve  araştırmacılar tarafından hiç üzerinde durulmayan bir konu da Türk köyleri içinde mahalleler ya da dağınık haneler halinde yaşayan Rumların, Osmanlı’nın geleneksel iskan siyasetinin aksine  birbiri ile coğrafi bütünlük teşkil edecek şekilde yeniden oluşturulan Rum  köylerinde bir arada toplanmasıdır. Bu arada her kazadaki Rum köylerinin toplandığı coğrafi bölgelerin içinde ve Rum köyleri arasında kalan Türk mahalle veya köyleri bölge dışında kalan Rum köy veya mahalleleri ile yer değiştirdiler. Bu mahallelerde daha önce oturan  Müslümanlar diğer mahallelere taşındı ve bazı köyler İslamî ve Rumi olarak  kesin şekilde ikiye ayrıldı.İkiye ayrılan köylerde, her iki grup kendi cami ve kiliseleri etrafında organize edilerek iki ayrı muhtarlık teşkil edildi. Köyün ortak sorunları Cuma günleri Cuma namazı çıkışından sonra cami önüne gelen ve aralarında kilise papazının da  bulunduğu, Rum mahallesi idare heyeti ile görüşülerek karara bağlandı.[95]

Türk köylerinden ayrılan  ve daha önce batılı devletler tarafından hazırlanan bir programla sanat kurslarında mesleki beceriler kazandırılan Rumlar, bu mesleklerini çevre Türk köylerinde, yakın bölgelerde veya ekonomik serbestlik ortamından yararlanıp Rus çarlığı topraklarında icra ederek, ekonomik yönden kalkınmaya başlamıştı. Bazı Rumlar bölge ile ticarete başlayan  ve İran transit ticareti için bölgeyi kullanan batılı devletlerin yerli acenta ya da toptancıları olarak  gittikçe zenginleşmiş ve hatırı sayılır servetler biriktirmişlerdi. Rum toplumu, batılıların desteği ile zenginleşir ve gelişirken, Türk toplumu  savaşlar nedeniyle fakirleşmiş, güçsüzleşmişti.[96]

Doğu Karadeniz sahillerindeki Ortodoks topluluğun bu şekilde kalkınması ekonomik olarak güçlenmesi hiç şüphesiz bu toplumda bazı kültürel gelişmelere de yol açacaktı. Ekonomik gücün, siyasi istekleri de harekete geçirdiği tartışılmaz. Bu gerçeği  bilen emperyalist güçlerin bölge halkını nasıl yönlendirip nasıl kontrol altında tuttuklarının hikayesi ise Pontos meselesinin son sahnesinin oynandığı  yıllardaki gelişmelerde çok açık olarak izlenir.

Ekonomik olarak gelişen Rum toplumu, yeniden organize edildikleri köylerinde yeni ve büyük kiliseler inşa etmeye başladı. Daha sonra bu kiliselerin yanında ilk okullar açılacak ve bu okullarda modern tedrisat kurallarına göre eğitim verilmeye başlanacaktı. Daha sonra bu okullardan mezun olan çocukların eğitimi için her kazadaki Rum köylerinin toplandıkları dar coğrafi bölgenin merkezindeki köyde lise seviyesinde bir okul açılmıştır. Bu okulların öğretmenleri bölgeden seçilerek, Atina Üniversitesi’nde eğitilen öğretmenler veya Yunan asıllı eğitimcilerden oluşmaktaydı. Atina Üniversitesi’nden mezun  öğretmenler tüm Anadolu’daki Rumlar arasında Yunanlılık bilincini aşılama ve Yunanca’yı yaygınlaştırma gibi iki ana görev üstlenmişlerdi. Bu okulların eğitim programları ve ders kitapları Yunanistan’dan gelmekteydi. Ders kitaplarında, Yunanlılık şuuru uyandıracak ve Osmanlı düşmanlığı  körükleyecek şiirler, ifadeler ve tarihi bilgiler bulunuyordu.

Bütün bunların arkasındaki gerçek gücü görebilmemiz için,  tarihsel süreci izlememiz yeterli. Ama biz burada sadece Yunanistan’ın Birinci Dünya Savaşı’na girmesine değinerek bir fikir sahibi olmanızı sağlamaya çalışacağız. Çünkü bu süreçte Yunanistan ile ilgili yazdığımız ve bunlara dayanarak ileri sürdüğümüz konularla ilgili her şeyi hatırlatacak bir nokta  vardır.

PONTOSCULUK KAZANI KAYNATILIYOR

Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcında, Balkan devletleri içinde savaşa en geç giren devlet Yunanistan’dı. Diğer devletler savaşa girecekleri tarafı seçmiş, savaş sonrası elde edecekleri ile ilgili pazarlıklarını tamamlayıp anlaşmalarını imzalamışlardı. Yunanistan’ın gecikmesinin  nedeni, Yunan devletinin kuruluşuna dayanan özelliklerinden kaynaklanıyordu. Savaşın başlangıcında Yunanistan tahtında I. Kostantinos  oturuyordu. 1913’de tahta oturan  I. Kostantinos, Alman imparatoru  II. Wilhelm’in kayınbiraderiydi ve Alman yanlısı bir politika izleme eğilimindeydi. O’nun Alman yanlısı politikasını destekleyenler ittifak devletlerinin kazanacağına inanıyorlardı. Fakat İngiltere ve Fransa’nın Akdeniz’deki deniz gücüne karşı koyacak durumda olmadıkları için Almanya’ya açıktan destek verilemiyordu.

Başbakan Venizelos ise İngiliz taraftarı idi. Osmanlı devletinin Almanya safında savaşa girmesi Venizelos’a  hareket alanı sağlamıştı.Yine de  kral ve genelkurmay başkanı, İngilizlerin safında savaşa girmeye karşı idi. Bulgarlar savaşa girince İngilizler, Sırbistan’a yardım etmesi için Yunanistan’ı sıkıştırdı. Sonuç alamayınca daha önce imzalanmış anlaşmalardaki haklarını kullanarak Sırbıstan’ı desteklemek üzere Selanik’e 250.000 asker çıkardı.[97] İsteğini elde edemeyen Venizelos da tırmanan gerginlik sonunda başbakanlıktan istifa ederek Selanik’e geldi. Burada itilaf devletleri tarafından desteklenen bir hükümet kurdu. İngiltere, bu hükümeti meşru hükümet olarak tanıdı. Geçmişte çok sık olduğu gibi Pire’de bir İngiliz ve Fransız donanması toplandı ve Haziran 1917’de I. Kostantinos, tahtını ikinci oğlu Aleksandros’a bırakmak zorunda kaldı.Venizolos İngilizlerin sağladığı bir zaferle Atina’ya döndü ve Yunanistan birkaç gün sonra savaşa girdi. Diğer devletlerin aksine Yunan hükümeti savaş sonrası kazançları dair hiçbir teminat almadan savaşa girmişti.[98] Savaş sonrasında ise Yunanistan galip gelen kuvvetlerin yanında olmasına rağmen savaşta kazandığından çok şeyi kaybedecekti.

Batının empoze ettiği reformlarla ayakta duracağına inanan Osmanlı yönetimi, hayata geçirilen eşitlik kavramı uyarınca Müslüman ve Hıristiyanlar arasındaki bir çok ayrımı kaldırmıştı. Bu uygulamaya göre Hıristiyanlar da askerlik görevi yapacaktı. İşte bu karar Osmanlı için yeni bir iç huzursuzluğun kaynağı olmuştur. Özellikle Balkan Harbi (1912) ve Birinci Dünya Savaşı (1914) seferberlik uygulamalarında, askere alınan Rum ve Hıristiyanların çoğu ya askere alınmamak için ya da askerden silahları ile birlikte firar ederek köylerinin çevresindeki dağlara çıkmışlardı. Metropolikler ve papazlar vasıtası ile örgütlenen bu çeteler, savaş halindeki  devlet için baş edilemeyen bir sorun, halk için huzursuzluk kaynağı olmuştur. Böylece Balkan harbinden itibaren Karadeniz bölgesinde, Pontos meselesinin alt yapısını oluşturan çetecilik dönemi başlamıştı.

Bu dönemde başlayan, Pontos meselesinin organizasyonunu, perde arkasını ve altyapısını anlamak için dört isim seçtik ve bu isimler çevresinde gelişen  olaylardan hareket etmeyi tercih ettik. [99] Bunlar Amasya Metropoliti Germanos Karavangelis, Trabzon Metropoliti Hırisantos Filippidis, Marsilya’da yerleşmiş bulunan tüccar Costantin Costantinides ve Yunan ordusu subaylarından albay D.Kateniotis’dir.

Amasya Metropoliti Germanos Karavengelis

Amasya metropoliti olan Germanos Karavangelis (Yermanos), 1900 ile 1907 yılları arasında Makedonya’da, Kastoria metropoliti idi. Osmanlı hakimiyetindeki  topraklarda Rumlarla Bulgarların birbirine karşı verdikleri gizli savaşta, Rumları örgütleyip kışkırtanların başında olan Germanos’un faaliyetleri sonucu, bölgede Yunan etkisinin artmasından çekinen Rus elçisi, Osmanlı hükümetine baskı yaptı. Merkeze alınması için harekete geçilen Germanos, daha sonra  1908’in Ocak ayında Amasya Metropoliti olarak atandı. Bu sırada 1908 devrimi gerçekleşmiş, meşrutiyet ilan edilmişti. Ortada bir savunma örgütü kurmayı gerektirecek huzursuzluk yokken, Samsun’un varoşu olan Kadıköy gençlerinden ilk silahlı milis örgütünü kurdu. Yunanlı Destunis şirketinin bir gemisiyle getirilen ve Kadıköy’de Mercanis’in kahvesinde depolanan elli kadar Manliçer marka tüfekle bu gençleri silahlandırdı. Ayrıca 1912’de patlayan Balkan savaşında, Yunan ordusunda savaşmak üzere bölge gençlerini Yunanistan’a gönderdi.[100] Bundan sonraki tüm faaliyetleri  bölgesinde çeteler örgütlemek, bunlar vasıtası ile özellikle dağlık bölgelerde kurtarılmış bölgeler oluşturmak, buralarda yuvalanan çeteleri beslemek için zenginleri organize etmek ve çetelerin siyasi yönden yapılanmalarını temin etmek gibi, bir ayaklanma için gerekli tüm organizasyonları hayata geçirmek şeklinde sıralanabilir.

Mustafa Kemal, 1919 yazında Samsun bölgesinden gönderdiği raporlarda 33’ü Samsun’da olmak üzere bölgede 40 kadar iyi bilinen Rum çetesi olduğunu kaydeder ve Germanos’un yönettiği  bu çetelerin siyasi bir hedef için çalıştığını belirtir.[101] Mustafa Kemal’e göre İngilizler bu durumdan haberdardır ve bölgede bir oldu bitti yapma hazırlığı içindedirler. Bu çerçevede baktığımız zaman Germanos’un 1908’den  1922’ye kadar Samsun, Amasya, Merzifon, Ordu ve Giresun  bölgelerindeki tüm çetecilik olayları ile şu ya da bu şekilde  ilişkisinin bulunduğunu görürüz.[102] Çete liderlerini kilisede toplayıp aralarındaki koordinasyon bozukluklarını giderdiğini, onlara yeni vazifeler verdiğini ya da bu çetelere güvenip Türk yetkilileri tehdit ettiğini biliyoruz. Çetelerin daha çok Türk muhacirlere saldırmak, Türk köylerini baskı ile yıldırıp kendilerine düzenli olarak yiyecek verilmesini temin etmek, Cephe gerisinde ordunun ikmal kollarına baskın verip bozgunculuk yapmak, Kurtuluş Savaşı’nda,  Samsun üzerinden Ankara’ya silah ve yiyecek  sevkıyatını engellemek gibi işler yaptığına dikkat edersek bunların  güdümlü bir  tedhiş organizasyonu olduğunu görürüz.

Osmanlı coğrafyasında dağınık olarak yaşayan bütün Rumları içine alacak bir Yunanistan hayali için çalışan Germanos’un faaliyetlerinin ne kadarının Samsun’daki Yunan konsolosluğu tarafından desteklendiğini bilme imkanımız yok.[103] Yine de geçmişi ve bölgedeki  faaliyetleri, din adamından daha çok Yunanistan hesabına çalışan bir terör organizatörü kimliğini ortaya çıkartmaktadır. Nitekim İstanbul’da ve 1921 yılında gittiği Atina’da bir çok faaliyete katılmış, teşebbüslerde bulunmuş, “Pontos Fecayii” adını verdiği bir raporu, Atina’daki İngiliz ve Amerikan elçiliklerine sunmuştu.

Trabzon Metropoliti Hırisantos Filippidis

İkinci isim Hırisantos Filippidis’dir[104]. Gümülcine’de doğan Hırisantos, İstanbul Heybeliada Ruhban Okulu’nu bitirdikten sonra felsefe eğitimini Leipzig ve Lozan’da tamamlamıştır. 1913 yılında, 32 yaşında iken Trabzon kilisesinin başına getirilmişti.[105] Germanos’un tam tersi bir yapıdaydı ve Ortodoks kilisesinin “Bizansçı” çizgisindendi. Tarihe mal olmuş bir dizi olayın yaşanmasından sonra en son ulaştığı görüş, Rum toplumunun Türk toplumu ile işbirliği yapması idi.[106] Bu işbirliğinin Rumların üstünlüğü ile sonuçlanacağı ve bunun da doğal bir sonuç olacağını düşünüyordu.[107]

Zaman ve zemine göre hareket etmede büyük ustalık gösteren Hırisantos,[108] açıkça bu çizgiye aykırı bir davranışı olmadığı için, Rus işgali öncesinde Türkler Trabzon’u boşaltırken vali Cemal Azmi Bey, şehri Hırisantos’a emanet etmişti. Ruslar çekilirken bıraktıkları silahları Rumlara dağıtıp silahlandıran Hırisantos, Gümüşhane boğazında 15. Kolordu’ya bağlı bir tümenin varlığını bildiği için maceraya atılmamıştı. ‘Deli Halit Paşa’ olarak Türk Milletinin gönlüne taht kuran Halit Bey’in de görev yaptığı bu tümen,  dağlık bölgede,  dağınık olarak bulunan 7 bini silahlı, 20 bine yakın Rum’u  etkisiz hale getirmek için Tortum bölgesinden nakledilmişti. Bu tümene bağlı kuvvetler, Müslüman halkın desteği ile  Santa yaylasını üs olarak seçen Rum çetecilerini kuşatmış, etkisiz hale getirmiştir. Santa çetelerinin büyük bir çoğunluğu teslim olunca, başka yerlerden gelip Meryemana Manastırı ve civarındaki dağlarda toplanan çeteler de dağılmıştı.

Kafkasya’da bir Yunan askeri gücü oluşturmak için, Trabzon’dan gönüllü gençler isteğini, bu tür maceraların sonuç vermeyeceğini bildiği için oyalayarak nazikçe reddeden Hırisantos, mütareke döneminde,  savaş sonrası paylaşım görüşmelerinin yapıldığı ve 18 Ocak 1919’da başlayan Paris Barış Konferansı’na[109] katılmak için[110] 28 Mart 1919’da Trabzon’dan ayrıldı. İstanbul’da, konferansa  giden  Patrikhane[111] heyetine katılan Hırisantos, bu heyete Pontos Devleti uğruna diplomatik mücadele  vermek üzere katılmıştı. İzlediği İstanbul, Marsilya, Paris yolunda, Pontos dernekleri yönetici ve temsilcileri ile görüşmeler yapıp,  istatistiki bilgi, görüş ve temsil yetkisi  almaya çalışmıştı.

Paris Barış Konferansı’nda temaslarda bulunmuş, 2 Mayıs 1919’da konferansa Pontos konusunda bir muhtıra sunmuş, gazetelere röportajlar vermişti. Paris’te, başta Venizelos ve İngiliz yetkileri olmak üzere itilaf devletlerinden, Trabzon’un Ermenistan’a verilmesi[112] için çalışma  yapma emri  aldı.[113] Pek hoşnut olmadığı bu karardan sonra önce İngiliz, sonra  Amerikalılarla  görüşmeler yaptı. Her ikisine de  bölgeye asker göndermelerini, İngiliz veya Amerikan yönetimi altında yerli gençlerden jandarma birlikleri kurularak kendilerini destekleyeceğini belirten teklifler sundu. Ekim 1919’da Batum’da Pontos Cumhuriyetinin kurulduğu açıklanmıştı.

9 Kasım 1919’da Trabzon’a dönerken aynı gemide bulunan Trabzon valisi Haydar Bey’e Türk ve Rum halkının bir arada yaşaması gerektiği şeklinde beyanlarda bulunan Hırisantos, Trabzon’daki bazı Türklere görüşüp, askeri yapısı Türklerin, ticari yapısı Rumların elinde olacak şekilde kurulacak  bir Pontus federasyon devleti için tekliflerde bulundu.[114]

Hırisantos, genellikle tedhişle ilgisi olmayan, sorunu politik yolla çözmeye çalışan bir lider olarak sunulur. Biz onun bu politik kişiliğine katkıda bulunmak için, bazı  görüşme ve diplomatik çabalarına işaret etmek istiyoruz. Bunlarda birisi, Birinci Dünya Savaşı başlangıcında silah altına alınan Rum gençleri için Türk yöneticileri ile görüşüp, Rum askerlerin sivil işlerde çalışmasını sağlamasıdır. Bir diğeri bölgeyi işgal eden Ruslarla  yaptığı görüşmeler ve çalışmalardır.

Metropolitlikte ele geçen belgelerden anlaşılacağı gibi[115] Ruslar lehine casusuluk yapan Rumlarla ilişkisi olan Hırisantos,  Rusların Osmanlı askerlerine hitaben yayınladığı bildirilerin dağıtılmasında da katkıda bulunmuştur. Bölgenin yönetimi ile ilgili Rus yetkililerle  görüşmeler yapıp bölgedeki Rumlarla ilgili bir protokol imzalamış. Ruslar çekilirken elde ettiği silahlarla Rum köylerini silahlandırmıştır. Bir yandan bağımsız bir Pontos devleti için İstanbul’da, Venizelos’un talimatı ile Pontus güçlerini organize etmek üzere görevlendirilmiş Albay Kateniotis, işgal İstanbul’undaki Yunan Yüksek Komiseri Kanellopulos ve Metropolit Germanos’la çalışırken, bir yandan da  Türkiye’nin Amerikan mandasına alınması tartışmalarına katılmaktaydı. Diğer yandan, Anadolu’da Sivas Kongresini tamamlamış olan Mustafa Kemal hareketi ile İstanbul hükümeti  arasındaki bağlantıyı sağlayan İzzet Paşa ile  görüşüp Trabzon yöresindeki Rumlarla ilgili 10 maddelik bir protokol imzalamıştı.[116]

Paris’ten döndükten sonra 1920 başında Türk yetkililerine seyahati konusunda yanıltıcı bilgi verip, Batum, Tiflis ve Erivan’a bir gezi yapan Hırisantos, Batum’da bir Rum Pontos Meclisi ve Hükümeti kuruluşuna katıldı. Erivan’a giderek, Ermeni hükümetiyle Rum - Ermeni Konfederasyonu konusunda bir anlaşma imzaladı.[117] Hırisantos bir ara çeşitli vesilelerle, Türklerle adem-i merkeziyetçi bir yönetim kurulmasından yana olduğunu  açıklamaya başlamıştı.[118]

Türklerin doğuda Ermenileri bozguna uğratmasından sonra, tarih Venizelos’un önüne yeni bir fırsat çıkarmıştı. Artık Trabzon, Ermenilere verilemeyecek kadar Ermenistan’dan uzaktı. İstanbul’un işgali ve Pontos Devleti kurulması için İngilizleri işbirliğine çağırıyordu.

Gelişmeler üzerine Paris’teki konferansta, (27 Şubat 1920) Trabzon, ileride kurulacak Ermeni  Devleti’nin sınırları dışında bırakıldı. Hırisantos, 1920’de aynı maksatla tekrar Paris, Londra ve San Remo’ya gider. Londra[119] ve San Remo[120] konferansları, Sevr Anlaşması’nın hazırlık görüşmeleri için toplanmıştı. Bu sırada, 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr antlaşmasının Osmanlı’ya dayatılması gündeme gelmişti. İtalya devre dışı bırakılırken, Fransa da durumdan hiç memnun değildi. Daha önce kendisinin zannettiği pastadan, umduğundan küçük bir pay almıştı.[121]

Mustafa Kemal’in organize ettiği Anadolu hareketi Sevr’i kabul etmemişti. İngiltere’nin beklentilerinin gerçekleşmesi Sevr’in uygulanabilmesine bağlı idi. İngiltere,  Yunanistan’a Sevr’i askeri yoldan dayatma görevi verdi.[122] Bunun anlamı  İtalyanlar işgal etmesin diye Yunan ordusunun çıkmasına izin verdikleri Batı Anadolu’dan Ankara’ya doğru ileri hareketin başlaması idi. Konunun  Pontos meselesi ile ilişkisi ise İngiltere’nin  Pontos  hevesi ile Yunanistan’ı Karadeniz’e çıkartarak Ankara’yı kıskaca almayı düşünmesiydi. Cemaatini  emperyalist güçlere sunup, yeni bir efendi bulmak için çırpınan Hırisantos, dönüş yolunda Atina’dan İstanbul’a doğru hareket ettikten sonra, Yunanlıların ileri harekete başlayıp, Anadolu içlerinde ilerlediği haberini alınca geri döndü ve Pontos meselesini ortaya atmak için Atina’da toplanan “Pontos Kongresi” ne katıldı.

TBMM Hükümeti, doğuda Ermenilere karşı başlattığı hareketi, Gümrü Antlaşması  ile sonuçlandırmıştı. Sovyetlerle imzaladığı Moskova Anlaşması ile Batı Anadolu’da yapacağı harekat için silah yardımı aldı. Teslim alınan silah ve cephane derme çatma gemilerle, takalarla sevkedilmeye başlandı. Bu işbirliği ve sevkiyat, İngiltere ve Yunanistan açısından Karadeniz bölgesine ayrı bir önem kazandırmıştı. Daha önce bölgeye  sızdırılan Yunan subayları, silahlar ve çeteci sayısında önemli artışlar oldu. Bölgede faaliyet gösteren silahlı çeteci sayısı 25.000’e ulaştı.  İngiliz ve Yunan donanmasının Karadeniz’deki bombardımanları, örgüt ve sayı açısından çoğalmış, çetecilerin azgınlıkları, Batı Anadolu’daki Yunan ilerlemesi ile ilişkili olarak, artarak yayılmaya başlamıştı.

Samsun bölgesindeki yetersiz Türk kuvvetleri saldırıları önleyemiyor, alan hakimiyeti yer yer kaybediliyor, asayiş sağlanamıyordu. Bu gelişmeler[123] TBMM Hükümetini tedbir almaya mecbur etti[124]. Çeteleri etkisiz hale getirmek için Merkez Ordusu kurularak komutanlığına  Nurettin Paşa atandı.[125] Mevcudu başlangıçta 10 bin kişi olan Merkez Ordusu, ilk günlerde çetecileri sökememişti. Çünkü çetecilerin sayısı 25.000’e ulaşmaktaydı. Fakat batı cephesinde elde edilen başarılardan sonra Merkez ordusu takviye edildi, [126] sayısı 20.000’e ulaştı. Alınan askeri ve idari tedbirlerle[127] Pontos  isyanı bastırıldı. 17 Ağustos 1921’de çalışmalarına başlayan Amasya İstiklal Mahkemesi, Hıyanet-i Vataniyye kanunu gereği, olaylarla ilgili 10 Ekim 1921’e kadar, 3’ü Müslüman 174’ü Rum olmak üzere toplam 177 kişiye idam cezası vermişti. 74 kişi gıyaben idama,10 kişi kürek cezasına çaptırıldı, iki kişi de hapseddildi. 34 kişi şüpheli görülerek Milli Mücadelenin sonuna kadar sürgün oldular ve bir kişi de beraat etti.[128] Trabzon Metropoliti Hırisantos, Giresun Metropoliti Lavrentios ve Costantinides gıyabında idam kararı verilenler arasında idi.

Bazı gelişmeler Mustafa Kemal’in başarıya ulaşabilmesi için çok önemli fırsatlar doğurmuştur. 1920 başlarında Rusya’da Kızılordu’nun, Beyazlara galip gelmesi ve Kafkaslarda ilerlemesi ile Türk ordusunun bütün karşı saldırılarını püskürtüp Ermenileri yenmesi bunların en önemlisi idi. Bu gelişmelerden sonra İtilaf devletleri Kafkasları terk etmek zorunda kalmıştı.[129] Bir maymunun ısırdığı Yunan Kralı  Aleksandros’un 25 Ekim 1920’de ölmesi ve Yunanistan bir hanedanlık bunalımı yaşarken, Venizolos’un seçimlerde hezimete uğraması süpriz sayılan gelişmelerdendi. Gelişmeler üzerine Venizelos istifa etti ve ülkeden ayrıldı. Bu olaydan sonra daha önce tahtan uzaklaştırılan  Kral Kostantin Atina’ya döndü ve itilaf devletlerine rağmen tahta oturdu.

Yeni Yunan hükümetinin Anadolu’dan askerlerini geri çekmesi gündeme gelmişti. İngilizler gelişmelerden  endişe duyarken, Yunanistan’ın İngilizler yanında savaşa girmemesi için tarafsızlık politikası izlemiş olan kral, savaşa devam etmekten başka bir yol bulamadı. Bu tereddüt ve bekleme dönemi, Türk kuvvetlerine toparlanmak için çok önemli zaman kazandırmıştı. Bütün bu gelişmeler Atina komitesi ile ortak çalışmalar yaparak, Yunan kuvvetleri ile Giresun’a gizli bir baskın planlayan Germanos’un planlarının da havada kalmasını sağlamıştı.

Costantin Costantinidies

Üçüncü isim, Marsilya’da tüccarlık yapan Costantin Costantinidies (Kosti Kostantinidis )’dir. Giresun eski belediye başkanlarından Kaptan Yorgi’nin oğlu olan Costantinides, Avrupa’da Pontosculuk hareketlerinin öncülüğünü yapmakta ve Pontos davasını Avrupa kamuoyuna anlatmak için maddi destek sağlamaktaydı.  4 Şubat 1918’de Marsilya’da topladığı  “Hariçteki  Pontoslular Kongresi” ile Avrupa ve Amerika’daki Pontosluları[130] bir araya getirmişti. Kongrede yaptığı konuşmada, Osmanlı düşmanlığından hareketle bölgedeki Rum nüfus konusunda çok abartılı rakamlar dile getirdi. Costantinidies’in kongrede dile getirdiği kışkırtıcı ifadeler ve abartıcı sözler büyük bir coşkuyla karşılandı. İtilaf devletlerine ve Bolşevik Ruslara müracaat edilerek, Pontos Cumhuriyetinin kurulabilmesi için gerekli yardım ve desteğin istenmesine karar verildi. İngilizlere, Rus Hariciye Komiseri Troçki’ye, Batum’daki Rum gönüllüler komutanı olan Miralay Anonias’a[131] ve Batum yolu ile Trabzon Metropoliti Hırisantos’a  telgraflar çekildi.

Costantinidies, Kasım 1918’de Marsilya’da ikinci bir kongre daha toplamış ve 15 Kasım 1919’da Paris Barış Konferansı’na Pontos konusunda bir muhtıra sunmuştu. Bu muhtıra da abartılı rakam ve iddialarla dolu idi.[132] Barış konferansına katılan  itilaf devletleri bu iddiaların abartılı olduğunu bildiklerinden, Ermeni istekleri doğrultusunda,  Trabzon’un Ermenistan’a bırakılmasına karar verdiler.[133] Bunun üzerine Costantinidies Paris’te Bogos Nubar Paşa ile görüştü. Fakat bir sonuç elde edemedi. Sırtını emperyalist güçlere yaslayan ve bunun yeterli olacağını düşünen Bogos Nubar Paşa burnundan kıl aldırmıyordu. Aynı güçlerin işbirlikçisi olan Venizelos da,  Batı Anadolu’yu elde edebilmek için  Bogos Nubar Paşa ile aynı kararı destekliyordu. 16 Ocak’ta  Parisli Ermeniler tarafından şerefine verilen bir ziyafette kadehini, Doğu’da Rumlar ve Ermeniler arasındaki derin işbirliği ve dayanışma için kaldırdı. Barış Kongresi’nin 3-4 Şubat tarihli oturumlarında yaptığı konuşmada Trabzon’un Ermenilere verilmesi gerektiğini savundu.[134]

Venizelos’u en çok rahatsız eden Pontus’taki  Rumların, Ermenistan’ın boyunduruğuna girmeyi asla kabul etmemesi, hatta Türklerle birlikte yaşamayı buna  tercih etmesiydi. Nitekim Batum’da kurulan Pontos Rumları Derneği, İstanbul’da bulunan Yunan Yüksek Komiserliği’nden, Patrikhane’den ve Costantinides’ten, Ermenistan’ın egemenliğine girmeden özgürlüğe kavuşabilmeleri amacıyla izlenmesi gereken politikalarla ilgili direktiflerini sordu.

Costantinidies, Paris Konferansı’na  “Pontos Yerlileri Kongresi Reisi” sıfatıyla   ve ”Paris’te İttihad-i Milli Reisi” sıfatını taşıyan Socrat Oeconomis ile birlikte ortak bir muhtıra  sunarak iddialarını tekrarladı. Ermenilerin  Doğu Anadolu’da yenilmesinden sonra,  Rumların önünün açıldığını düşünen Hırisantos da tekrar Paris yollarına düştü. Anadolu’yu  Ermeniye, Rum’a verip parselleyen ve Türkleri buna razı edeceklerine inanan emperyal güçler, Türkleri ikna etmek için bir çok yerli işbirlikçiyi de harekete geçirmişti. İşledikleri ana fikir, zavallı Türklerin düvel-i muazzama karşısında teslim olmaktan  başka  şansı olmadığıdır. Zaten Türklük diye bir şey de yoktu. Müslümanların lideri halife ise işgal kuvvetlerine karşı çıkılmamasını istiyordu. Ortalık İngiliz muhiblerine, manda seçicilerine kalmıştı. Fakat Mustafa Kemal’in Anadolu’da başlattığı direniş oyunu bozdu. Mustafa Kemal’in direnme konusundaki iradesi, Anadolu’nun iradesi haline gelmişti.

Emperyal güçlerin, Anadolu’nun yarısını teslim etmeye hazır oldukları Ermeniler, ancak Kafkasya’da tutunabilmişti. Bilinen  gelişmeleri izlediğimiz zaman Anadolu’yu yutmaya çalışan  İngiliz işbirlikçilerinden, bağımsız Pontos  Devleti hayaline saplananlar, gelişmelere göre  hayallerine gem vurmak zorunda kalmışlardı. San Remo Konferansını izleyen Hırisantos ve Costantinidies, 30 Nisan tarihli memorandumlarında artık sadece yeni kurulacak olan Türk devleti bünyesinde Pontus’u içine alan bir idari birim kurulmasını ve bu birimin başına Milletler Cemiyeti tarafından bir vali atanmasını taleb edebiyorlardı.[135]

Albay D. Kateniotis

Pontos Meselesi’ni açıklamak için önemli gördüğümüz üçüncü isim Yunan ordusu subaylarından albay D. Kateniotis’dir. Kateniotis’in bu olayda tarihe yansıyan vazifesi, Pontos Davası adına harekete geçirilen yerel güçlerin, bölgede İtilaf  Devletleri ve Venizelos’un isteklerine uygun faaliyetlerde bulunmasını temin etmekti. Bölgede yaşayan insanlara çok büyük bedeller ödetecek olan  gelişmeler için  İngilizler hiç bir zaman suçlanamayacaktı. Çünkü arada Yunanistan perdesi vardı. Yunanistan ve bölgede yaşayan Ortodokslar, gelişmelerde gönüllü rol almaları için gerekli ideolojik alt yapı ile donatılmıştı

Kateniotis’in faaliyetlerini, Yunanistan’ın, askeri açıdan Pontos meselesine ilgisini ve rolünü göstermek bakımından önemli görüyoruz. Ama Yunanistan’ın bu olaylardaki rolünü açıklamak için bir kaç isimden daha bahsetmek zorundayız. Bunlardan biri Yunanistan’ın İstanbul Başkonsolosu Koharis idi. Koharis’in konumuzla ilgili faaliyetleri arasında Patrikhanenin müracaatı ile jandarma işlerini yürütmek üzere Trabzon’a üç Yunan subayı göndermeyi sayabiliriz. Ama bu onun rolünü anlamamız için yetmez. İstanbul ve bölgedeki bütün Rum derneklerinin açılma, teşkilatlanma ve propaganda faaliyetleri, Yunanistan adına Koharis’in kontrolündeydi. Mart 1918’de, İstanbul’da 5 kişiden oluşan bir mahkeme kurmuş ve Rumların davalarını Osmanlı mahkemelerinden çekerek, bu mahkemede görülmesini sağlamıştı. Rumların Osmanlıya vergi vermesini yasaklamış, Rumlara Yunan pasaportu dağıtarak Yunanistan’ın etkisini yaymaya çalışmıştır. Venizelos’un iktidardan düşürülmesinin ardından  o da görevinden ayrılmış ve yerine Salakis atanmıştı.

İkinci isim, Yunanistan’ın  diğer işgalcı devletlerin yaptığı gibi yaparak, İstanbul’a  Yüksek Komiser olarak atadığı Kanellopulos dur. Kanellopulos, işgal kuvvetlerinin yüksek komiserleri ile görüşüyor, Rumlar dışındaki azınlıklarla temas ve görüşmeler yapıyor, Rumlarla bunlar arasında siyasi işbirliği kurmaya çalışıyordu. Bu çerçevede İstanbul’daki Yahudi cemaati ile Rum cemaatini siyasi olarak birleştirme teşebbüslerini,[136] Ermeni Patriği Zaven Efendi ile, Paris’te verilen kararlar ve Venizelos’un verdiği talimatlar doğrultusunda müşterek faaliyetlerini sayabiliriz. 

Yunanistan’ın İstanbul’u işgalcı devletlerden devralma taleplerinin takipçisi olan Kanellopulos, görevden ayrıldığı 22 Ocak 1921 e kadar Venizelos’un verdiği talimatla İstanbul Rumluğunu, Patrikhane, Rum basını ve diğer Rum teşkilatlarını kullanarak İstanbul ve Anadoludaki Rum toplumunda, Yunanistanla birleşmek isteğini öne çıkartmaya çalışmış, koordinasyon yapmıştır.

Üçüncü isim ise, Patrik vekili Doroteos idi. 1919 yılında Fener Rum Patriği ve Karamanlı

Rum olan  V.Germanos görevden uzaklaştırıldı. Yerine, İngiliz belgelerinde zeki, gözüpek ve azimli bir papaz olarak tanımlanan Bursa Metropoliti Doroteos Mamelis, patrik vekili sıfatı ile  oturtuldu. Venizelos’un talimatıyla gerçekleşen bu operasyonda, İngiliz desteği de vardı. Osmanlı yönetiminin, Patrikhane nizamnamesine göre, yeni patrik seçilmesi gerektiği şeklindeki ikazlarını dikkate almadan, makamı vekil olarak işgal eden Doroteos, bu opearsyondan sonra, “Sen Sinod” meclisini nizamnamesini de bir kenara bırakarak, Venizelos’un temsilcisi olarak, Yunan Büyükelçisi, Yüksek Komiseri ve Albay Katetionis ile birlikte çalışmaya başlamıştı.O’nun bundan sonraki faaliyetlerinden bir kaçını sıralarsak sanırım neyi kastettiğimiz daha iyi anlaşılmış olur.

Venizelos’un İstanbul’daki üçüncü önemli adamı olan Patrik vekili, Venizelos’un fikir ve talimatlarıyla hareket ederek,  Patrikhane’yi Yunanistan’ın emrine vermiş, adım adım Osmanlı yönetimi ile bağlarını kesmeye başlamıştı. 9 Mart 1919’da yayınladığı bir beyanname ile  cemaatinin, Osmanlı Devletine  olan vergi, vatandaşlık vd. yükümlülüklerinden af edildiğini bildirmişti. Cemaatinden daha önce Osmanlı’nın uyguladığı seçim usulunden farklı olarak, kendi muhtar ve idare heyetlerini seçmelerini istedi. Temmuz 1919’da çift başlı kartaldan oluşan Bizans bayrağını Patrikhanenin kapısına astırdı. Rum okullarındaki Türk bayraklarını, Türkçe levhaları kaldırttı. Türkçe eğitimi yasakladı. Rum nümayiş ve mitinglerini organize etti. Hapisteki Rumların serbest bırakılmasını sağladı. Askerlik şubesi kurarak İzmir’e çıkan Yunan ordusu için Rum gençlerini askere almaya başladı.

Rum okul ve kiliseleri silah deposu ve çete karargahı haline getirilmişti. İzmir’i işgal eden Yunan ordusunun kutsal bir görev yaptığını ve iyi karşılanıp, desteklenmesi gerektiğini açıklayan bir kaç beyanname de yayınladı.[137] Paris Barış Konferansına da katılan patrik vekili Doroteos, seyahatlerinin bir bölümünde Yunan savaş gemilerini kullanmış, katıldığı konferansta İstanbul ve Anadolu’nun Yunanlılara verilmesi için çalışan Venizelos’u destekleyen faaliyetlerde bulunmuş, Ermeni Patriği ile birlikte İtilaf devletlerini Anadolu’yu işgale davet etmişti. 

Katenionisle birlikte bu üç ismin özelliği Venizelos tarafından atanmış ve Venizelos’un talimatları  doğrultusunda hareket etmiş, Venizelos’a karşı sorumlu olmalarıdır. Bu özellik, Venizelos’un İngilizler’in desteği ile Yunanistan’da başbakanlığı ele geçirdiği gerçeği ile birlikte düşünülürse bir anlam kazanır. Resmi tezi işleyen kaynaklarda Venizelos’un Büyük Yunanistan’ı kurmak için, Lloyd  George üzerindeki nufuzunu kullandığı yazılsa da, bu şekilde yazılmasına göz yumulması, İngiliz alçakgönüllüğünden(!) başka bir şey değildir.

Amerika – İngiliz – Fransız gizli görüşmelerinde, İngilizler’in  teklifi ile İtalyanlar’ın İzmir’e çıkmasını önlemek için Yunanlıların İzmir’e çıkması kararlaştırılmıştı. Fakir, iç sorunlarını çözememiş, dış borç batağındaki Yunanistan bu iş için biçilmiş kaftandı. İtilaf devletlerinin askerleri ve halkı artık savaşmak istemiyordu ama, Yunanistan’ın savaşmayı çıkış olarak gören işsiz gençleri vardı. Yunan harekatının finansmanını, Yunanistan’ın yenilgisi ile batacak olan bir İngiliz bankası yapacaktı. İngiliz başbakanı  Lloyd George, Venizelos’u arayarak İzmir’e çıkmalarını öngören kararı ona bildirmiş ve İngiliz Genelkurmay Başkanı ile temasa geçmesini istemişti.

Venizelos, Pontos için de adım atma zamanı geldiğini düşünerek Hırisantos’u müttefiklere takdim etmeye karar vermiş,[138] Atina’ya da  Albay Kateniotis’in Pontos işleri ile görevlendirilmesini bildirmişti.

Daha önce Girit[139] isyanında yetişmiş olan Katenionis’i  faaliyetlerinden birkaç önek sunarak tanımaya çalışalım.Patrikhanenin güvenliğini sağlamak için Yunanistan’dan bir jandarma birliği getirtti. Bu birlik mensupları aslında subaydı ve taşradaki Rum çetelerini yönetmek için taşraya dağıldılar. Türk ve Bulgar ordularında görev yapmış Rum subaylardan bir cemiyet kurup bu cemiyeti istihbarat faaliyetleri için kullandı. Katenionis’in organize ettiği kuruluşlar arasında, 1919 yılında İngiliz İstihbaratı ve Venizelos’un adamlarının birlikte kurdukları, patrik vekili  Doroteos’un başkanlığını yaptığı, Mavri Mira Cemiyeti de vardır. Daha çok çete faaliyetleri ve gösterileri organize eden bu örgüt, Venizelos’tan direk talimat almaktaydı.

Pontos güçlerini örgütleme görevi alan Katenionis, Yunan Kızılhaçına ait bir gemi ile Samsun’dan Batum’a kadar uzanır. Samsun’dan Germanos’un da bindiği gemi ile Batum’a gelen Katetionis, Batumlu Rumların daha ılımlı olan Hırisantos’un etkisinde olduğunu görür.  Pontos Rumları Komitesi ile görüşmek üzere İstanbul’a hareket eder. Paris’e gönderdiği raporda, Pontos Rumlarının dağınıklılığını ve iki ana eğilime sahip olduklarını. Samsun bölgesinde Germanos’un örgütlediği Rumların tersine, Trabzon ve Batum bölgesinde Hırisantos’un liderliğinde hareket eden Rumların daha ılımlı  olduğunu. Hırisantos’un tüm Pontosluları temsil etmediğini ve her iki grubun tedirginliğini dile getirdiği raporunda Müslümanlara göre nüfus azlığı vb. gibi konularda tespitlerini Venizelos’a bildirir. Bu raporla, abartıcı rakamlarla Paris Konferansını etkilemeye çalışan Hırisantos ve Costantinidies’in  maskesi düşmüş, palavracı durumuna düşmek istemeyen Venizelos[140], onlara karşı mesafeli davranmaya başlamıştı.[141] Nitekim Paris Barış Konferansı Pontos sorununu görüşmeyi  gereksiz buldu. 

Atina’ya dönen Kateniotis, gönüllülerden bir Pontos birliği kurmak için çalışmaya başladı. Bu sırada Paris’te bulunan Yunan delegasyonu, Hırisantos’un da aralarında bulunduğu Patrikhane delegasyonuna İstanbul’a dönmesi için baskı uygulamaktaydı. Kateniotis’ten de İstanbul’a gitmesi istendi. Hırisantos’un İstanbul’a dönmeyi reddetmesi üzerine Venizelos, Kateniotis’i Paris’e çağırdı. Paris’te  Venizelos, Hırisantos ve  Kateniotis arasında bir dizi gizli toplantı yapıldı ve Pontos gönüllülerinden oluşacak güçlerin Atina ve Selanikte örgütlenmesi kararlaştırıldı. Paris’ten birlikte ayrılan Hırisantos ve Kateniotis Atina’da Yunan dışişleri bakanını ziyaret edip İstanbul’a geçtiler. Burada Yunan Yüksek  Komiseri Kanellopulos ve Geremanos’la birlikte çalışmalar yaptılar.

Daha sonra Trabzon’a dönen Hırisantos, buradan da Batum, Tiflis ve Erivan’a geçmişti. Kateniotis’te  bı sırada Batum ve Tiflis’te, Pontus Rumlarından askeri birlikler kurmak üzere çalışmalar yapıyordu. 16 Ocak 1920’de  Tiflis’te Albay Anonias,  Ermenistan’ı temsil eden General Termenasian arasında Bolşeviklerin Kafkasya’da yayılmasını önlemek üzere işbirliği görüşmeleri yaptı.[142]  Gerçek amaç İngiliz politikaları doğrultusunda Sovyetlerle, Kemalistler arasında bir tampon oluşturmaktı. 

1919’dan itibaren bölgeye silah, para ve gıda yardımı yapan Amerikalıların ve İngilizlerin amacı, görüşmeleri süren Sevr’in uygulamasına hazırlık idi.  Kateniotis’le Tiflis’te buluşan Hırisantos arasında görüş ayrılıkları vardı. Kateniotis, Venizelos gibi  Trabzon’un Ermenistan’a verilmesi ve Rum-Ermeni konfederasyonu kurulması taraftarı idi. Fakat Rumlar buna şiddetle karşı çıkıyordu. Bu durum Batum’daki Rumlara yansıdı ve onlar da ikiye bölündü. İstanbul’a dönen Kateniotis  daha sonra Paris ve Londra’ya gitti ve Londra’da Venizelos’la görüştü ve Rize bölgesini isteyen Gürcü delegasyonu ile temasa geçti.  Ermeni - Rum ittifakından çekinen Gürcülere güvenceler vererek ittifak arayışına girdi. Çünkü bölgede Ermeni-Azeri / Türk çatışmasından başka yer yer Gürcü - Ermeni çatışmaları da söz konusu idi.

27 Şubat 1920’deki Barış Konferansının Trabzon’u ileride kurulacak olan Ermeni devletinin sınırları dışında bırakması üzerine, Pontos adına hareket eden Kateniotis, İngiltere’ye Yunan mandası altında ve Yunan ordusu tarafından korunacak ve yalnızca Trabzon ve Giresun bölgelerini içeren küçük bir Pontos devletinin kurulmasını teklif etmiş[143] ancak olumlu cevap alamamıştı.

Kateniotis’in faaliyetleri bu seviyede cereyan ederken birçok Yunan subayı da O’nun stratejisini uygulamak için faaliyet gösteriyordu. Bunlardan Alexandros Zimragaki adlı Yunan albayı, Pontos’u örgütlemek üzere yanında kalabalık bir subay grubu ile Eifel isimli torpidoya binip bölgeye gelmişti.[144] Atina’da kurulan Pontus birliklerinin Doğu Karadeniz Bölgesi’ne nakledilmesi için İngiltere’ye müracaat edilmiş, fakat buna müsaade edilmemişti. Batı Anadolu’da Türk ordusuna karşı savaşan Pontos birliklerinde görevli[145] Karaiskos adlı bir subay  Mart 1920’de Samsun’a gelerek çeteleri düzenli orduya çevirmeye çalıştı. Samsun yakınlarında Karaismail köyünü kendisine karargah olarak seçen Karaisakos bütün çete reisleri, metropolitler, muhtarlarla toplantılar yapıp, hepsini askeri bir disipline bağladı.

İngiliz ve Yunan donanmaları, Türk - Sovyet yardımlaşmasının yolunu kesmek için. Türk sahillerini ablukaya almıştı. Karaya çıkartılabilen silahların Ankara’ya ulaşmasını engellemek için de Samsun bölgesindeki Rum çetelerine güveniliyordu. Ablukayı yapan gemiler aynı zamanda Rum çetecileri organize etmek ve donatmak için kıyılara  silah ve sivil giyimli subaylar çıkartıyordu. Yunan Kızılhaç gemileri de Yunan donanması gibi ilaç sandıkları içinde silah ve cephane boşaltıyor, göçmen görüntüsü altında Rum ve Ermeni çetecilerini sahillere bırakıyorlardı. Bu faaliyetler o kadar yoğundu ki Samsun’a bir Yunan çıkartması beklenir olmuştu. Yunanlıların bu faaliyetleri 1921 yılında daha da arttı.

Karadeniz, İstanbul’dan, Sovyetler’den ve Almanya’dan getirilen malzemelerin Anadolu’ya ulaştırılması için çok önemli idi. Türk nakliye araçlarını yakalayamayan Yunanlılar, çareyi limanları bombalamakta bulmuştu. Kılkış, Averof, Lini  zırhlıları, Elli Kruvazörü, 4’ü Panter sınıfı olmak üzere 6 muhrip, destroyerler ve torpido gemileri gibi Yunan savaş gemileri İnebolu, Trabzon, Samsun, Sinop gibi limanları ablukaya aldı ve bombaladı. Bu yetmeyince Terme, Araklı[146] gibi iskeleleri bombalamaya başladılar. Karadeniz’de rastladıkları gemi ve kayıkları batırıyor, mürettebatını esir alıyorlardı.[147] Karadeniz’deki Yunan ablukası 1922 Ağustos ayına kadar devam etmiş,  30 Ağustos’taki büyük zaferden sonra bitmişti. 3 yıl boyunca Karadeniz’de faaliyet gösteren Yunan donanması, İzmir’de denize dökülen ordularının kalıntılarını toplamakla meşgul olduğundan Pontos göçmenlerini tahliye etmek için bile Karadeniz’e gelemiyordu.

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI “BÜYÜK OYUN”

Pontos meselesini açıklamaya çalışanların dikkatinden kaçan bir husus da, Bolşevik ihtilalinden sonra, İtilaf devletlerinin Karadeniz politikası idi. 23 Aralık 1917’de  İngiliz ve Fransızlar kendi aralarında gizli bir anlaşma yaparak savaştan çekilen Rusya’yı  paylaşmışlardı. Bu paylaşımda Fransızlara Ukrayna ve Kırım, İngilizlere ise Kafkasya düşmüştü. Kukla hükümetler vasıtasıyla buralara yerleşilecek, bu bölgedeki Türk ilerlemesini durduracak bir kuşak oluşturulacaktı. İngilizler bu kuşağı kuzeyden güneye doğru Karadeniz Rumları, Gürcüler, Ermeniler ve Urumiye Nasturilerinden oluşturmayı amaçlıyordu.[148] Bu kuşakta yer alan Karadeniz Rumları üzerinde İngiliz hesabını bilmeden Pontos Meselesi’ni açıklamaya çalışmak  imkansızdır.

Bu çerçevede 1917 yılı Ekim ayı ortasında Atina’da “Karadeniz kıyı şehirlerinde yaşayan Rumların” temsilcilerinin katıldıkları ve Atina’daki Rus elçisi Demidov’a göre “ tüm dünyada düşüncelerin bu doğrultuda gelişmesinin ve Rus Sovyetlerinin desteğinin yarattığı olumlu havadan yararlanarak Karadeniz kıyısında yaşayan bütün Rumları bağımsız bir devlet içerisinde birleştirme “amacını güden” bir konferans topladı.[149] Bu  Giresun Belediyesi eski başkanı Kaptan Yorgi’nin Marsilya’da ticaret yapan oğlu Costantin Costantinidis’in Marsilya’da topladığı “ Hariçteki Pontoslular” kongresinde  deklare edilen “bir Pontos Cumhuriyeti kurma isteğinden önce  dile getirilmiş, Pontos için ilk bağımsız devlet kurma isteği[150] ve Pontos meselesinin son sahnesinin başlangıcıdır.

Rus işgali öncesinde bölgedeki Türk aileler muhacir çıkmış ve büyük bir çoğunluğu yollarda, Rus donanmasının bombardımanı, açlık ve salgın hastalıklar nedeni ile ölmüştü. Birinci Dünya Savaşı, Rus esaretini kabul etmeyen Doğu Karadeniz Türklüğü’nün büyük bir felakete uğramasına neden olmuştu. Rus işgalini bekleyen Giresun ve batısındaki topraklarda yaşayan Rumlar ise çetecilik yaparak Ruslara yardımcı oluyorlardı. Fakat Bolşevik ihtilali tarihin seyrini değiştirmişti. Birinci Dünya Savaşı’nda Tirebolu’nun doğusundaki Harşit Çayı’na kadar ilerleyen Rus kuvvetleri geri çekilmeye başladığı zaman, Ruslardan kaçarak muhacir çıkanlar nedeniyle sayıları oldukça azalmış olan Türklere eziyet eden, mallarını ellerinden alan Rumları bir telaş almıştı. Türkler geri gelince  yapılanları öğrenip hesabını sorabilirlerdi.

Türklere kötülük edenler, ailelerini alarak Ruslardan önce Batum tarafına göçtüler. Birçoğu ortalık sakinleşince dönebileceklerini düşünüyordu. Türklere zararı dokunmayan Rumlar ise, tıpkı Sürmene’nin Rus askeri idarecisi Naçarnik gibi [151] Türklerin kendilerine dokunmayacaklarını biliyorlardı ve yerlerinde kaldılar. Fakat hesap edemedikleri bir gerçek vardı. O da emperyalist devletlerin oyunları bitmemişti ve bu oyunlarda onlara yeni roller biçilmişti. Bunun anlamı diğer mazlum milletler gibi çekecekleri çileler vardı.

İngiliz güdümündeki Yunanistan’a  sadece Balkanlar’da görev verilmemişti. Emperyalizm Yunanistan’a bu defa  Karadeniz’de görev vermişti. Mondros mütarekesinden sonra, Osmanlılar işgal ettikleri Kafkasya’yı boşaltmış eski hududa çekilmişti. Boğazlardan geçme imkanı elde eden emperyalist güçler, Çar taraftarı generallere önemli ölçüde yardım etmişlerdi. İngiltere ve Fransa zırhlı trenler, tanklar ve uçaklarla donattıkları  Denikin,  Amiral Kolçak ve Wrangel’i kontrollerine almıştı. Karadeniz’in kuzeydoğusunda Kuban bölgesinde Beyaz Ordu’ya komuta eden Amiral Kolçak’a ve Kafkasya’daki Beyaz Ordu’ya kumanda eden General Denikin’e yardım ederek bir yandan Sovyet Rusya’yı en zayıf yerinden vururken, diğer yandan Türk- Sovyet işbirliğini engelleyebileceklerini düşünüyorlardı.

İngilizler Kuzey Karadeniz’de, Kuban bölgesinde,  Çar taraftarı Rus ordularına silah, cephane ve para yardımı yapıyor, Fransa ise Odesa’ya asker çıkartarak Ukrayna milliyetçi hükümetini desteklemeye çalışıyordu.[152] İttifak devletleri mütarekeden sonra ordularını terhis ettikleri için ve ABD  asker göndermeyi kabul etmediğinden ellerinde yeterli asker yoktu. Bu nedenle Yunanistan’dan asker istendi.   

Yunanistan  Kafkasya’ya doğru yürüyen Kızıl Ordu’ya karşı savaşmak için  askeri birliklerini İtilaf devletlerinin emrine verdi. Venizelos bunu yaparak batı devletlerine daha çok yaranacağını düşünüyordu.[153] Kafkas  ve Kırım bölgesine yerleşmiş Rumların, Çar yanlısı Beyaz Ordu’yu desteklemesi ve gönüllü olarak Beyaz Ordu’ya katılması  için organizasyonlar yaptı. Onlara Yunan pasaportu dağıtarak vaadlerde bulundu. Karadeniz’in güney sahillerindeki Rum topluluğu üzerinde oynanan oyunlar bu defa da Kırım ve Kafkas sahillerinde sergileniyordu.

Fransa’nın komutasında 20 Ocak 1919’da Odesa’ya çıkartma yapan  Polonya müfrezesi ve General Nieder komutasında  üç Yunan tümeni ve  Rum çeteleri Kızıl Ordu karşısında tutunamayıp denize dökülünce, Bolşevikler  işbirlikçilere acımadılar. Beyaz Ordu ve destekçileri gemilerle İstanbul’a taşındı.[154] Bir kısmı Avrupa ve Amerika’ya dağıtıldı, bir kısmı ise Lenin’in Beyaz Ruslara af çıkarmasından sonra Rusya’ya döndüler. Fransa artık bu konuda fedakarlıkta bulunmayacağını açıkladı.[155]  İngilizlerin desteklediği Denikin’i  yenen[156] Bolşevikler, emperyalizmin uşaklığını yapanlara bunun bedelini ağır bir şekilde ödettiler. Karadeniz’in kuzeyindeki ve Kafkasya’daki Rum toplumu işbirlikçi damgasını yedi ve daha sonraki gelişmelerde göreceğimiz gibi, Stalin’in  potansiyel işbirlikçi halkları sürgüne gönderme uygulamaları ile perişan oldu.[157] 

İtilaf devletleri bu başarısız projeden sonra ağırlıklarını Kafkaslar ve Anadolu sahillerine verdi. Fransa ile İngiltere arasında daha büyük pastayı kapmak için gizli bir rekabet oluşurken,[158]  artık yakındoğuda askeri denge Yunan ordusuna dayanarak sağlanabilecekti. Yunanistan İzmir’e çıkma vizesi aldı. Batı Anadolu’da ilerlemesi durdurulunca  Karadeniz sahillerindeki hareketlerini ve şiddetini artırarak cephe gerisindeki bozgunculuktan medet umdu.

Bolşeviklerden kaçan işbirlikçi Rumların  acilen Trabzon – Samsun - Sinop bölgelerine muhaceretini sağlamak isteyen İngilizlerin bu konudaki faaliyetleri, Pontos  meselesini inceleyen Türk tarihçileri tarafından bu bağlantıya işaret edilmeden “Pontos sahillerine Rum muhacirleri yerleştirilmek isteniyordu”.” Muhacirleri taşıyan gemiler Giresun’a kabul edilmedi”  gibi ifadelerle geçiştirilir. Oysa olayın arkasında büyük bir plan vardır. İngiliz ve Yunan gemileri, bir yandan Bolşeviklerden kaçan Rumları Anadolu sahillerine yerleştirmek istiyor, diğer yandan Rum, Ermeni ve bazı Türkler ile İngiliz ve Fransız casuslarını İstanbul’dan Batum’a götürerek, onları Bolşeviklerden kaçıyormuş gibi Anadolu’ya sokmaya çalışıyorlardı.[159]

Biten savaşı, Kafkasya’da Bolşeviklere karşı sürdürüp “Bitmeyen Savaş” a çeviren ve yüzüne gözüne bulaştıran İngilizler, savaşın bitmesine  rağmen başta Azeriler ve  Rumlar olmak üzere bölgede on binlerce insanın kanına girmiş, muhacir durumuna düşürdüğü yaklaşık 200.000 Rum’u bölgenin eski halkı olduğu iddiası ile Canik sahillerine yerleştirmek istemiş, bu konuda  adeta  sansür  uygulayıp, bilgi kirlenmesini sağlamıştır. Başta bölgedeki yerli Rumların kabul etmediği bu insanların mahvolmasının sorumluluğu, günümüzde  “Pontus Soykırımı” iddiaları[160] ile Türkiye Cumhuriyetine kesilmeye çalışılmaktadır.

SONUÇ

Konu tarihsel bütünlük içinde ele alındığında, arkasında yatan gerçek  görülür. Geçmişte ya da gelecekte hangi duygulara hitap edilirse edilsin, hangi masum gerekçeler ileri sürülürse sürülsün, bu tür faaliyetlerin emperyal güçler tarafından organize edilip, yerel halklara bazen bir fikir akımı, bazen dindarlık kılıfında empoze edildiği, bu oyunu anlayıp tavır geliştirebilecek gücü olmayan yerel halkların bölücü ve yıkıcı amaçları olan bu tür faaliyetlerin kurbanı olarak çok acı çektiği, hiçbir zaman gözden kaçırılmamalıdır.

Bağımsız bir Pontos Devleti kurulması hayali ile Avrupa’ya giden Trabzon Metropoliti Hrisantos’un, başta Yunan Başbakanı Venizelos ve O’nun efendisi İngiltere’nin, baskıları ile Trabzon bölgesinin Ermenistan’a liman olarak verilmesini kabul etmesi, bu amaçla çalışmaya mecbur bırakılması, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde, Pontos Devleti hayali ile kışkırtılan Rumların yaşadığı  trajedinin en çarpıcı sahnelerinden biridir.

Doğu Karadeniz’de, Samsun  ve çevresinde yaşayan Rum çeteciler için Rus orduları karşısında geri çekilen Türk ordusunun ikmal kollarını vurmak pek de kolay olmamıştır. Geçmişi 1912’lere kadar inen Pontos çetecileri için kolay olan, silahsız Türk köylerini basmaktı. Bunun  Türklerin intikam saldırıları için gerekçe oluşturacağını düşünmemek mümkün değildi. Nitekim öyle de oldu. Bu saldırılar bahane edilerek bölge üzerinde hakimiyet savaşı veren büyük güçlere, bölgeyi işgal etmeleri için davetiyeler gönderildi. Burada dikkat edilmesi gereken husus gerek kışkırtıcı saldırıları, gerekse işgal  davetini yapanların halk değil, eğitilmiş ve örgütlenmiş kadroların olduğudur.[161] Gerek Batı Anadolu’daki Rumlar arasında,[162] gerekse Karadeniz Bölgesindeki Rumlar arasında Osmanlı Teb’ası olarak kalmak isteyen, hatta Mustafa Kemal’in Anadolu hareketini destekleyenler ve söyleyenler vardı.[163]

Birinci Dünya Savaşı içinde, Samsun bölgesinde, kilise ve işbirlikçilerin yardımı ile organize edilen çeteler ve dışarıdan bölgeye sızdırılan subaylarla Rus ordusunu desteklemek için yapılan organizasyonu, bu defa daha geniş bir şekilde batılı güçler organize ettiler. Genel olarak Pontos Meselesi diye adlandırılan senaryoyu, Savaşı kazanan itilaf devletlerinin paravan gücü olarak, İzmir’e çıkıp, Sevr’i dayatmak için Polatlı’ya kadar ilerleyen Yunan ordusuna destek vermek, Batı cephesinde savaşan Türk ordusunun ikmal yollarını kesmek için kullandılar ama her ikisinde de muvaffak olamadılar. Birincisi Bolşevik İhtilali ile çöktü. İkincisini  Mustafa Kemal çökertti. Mustafa Kemal’in orduları Yunan ordusunu İzmir’den denize döktükten sonra 11 Ekim 1922’de Mudanya Mütarekesi imzalandı. Yunanistan ve Patrikhane megali idea fikrinden vazgeçtiklerini resmen açıkladılar. Yunanistan’da yenilginin faturası Birinci Dünya Savaşı’na girmemek için direnmiş olan ve  Yunanistan’ı savaşa sokan Venizelos’tan sonra kısa bir süre  Kral olan Kostantin’e çıkarıldı. Sıkıştırılan kral tahtından feragat etmek zorunda kaldı.Yapılan seçimleri Liberal Parti kazanınca Venizelos, Paris’ten gelerek başbakan oldu. Yunanistan’ı savaşa sokan, Batı Anadolu’yu baştan başa kana bulayan Yunan Ordusu’nu Anadolu’ya yollayan ve bu orduya moral vermek için işgal altındaki İzmir’e gelen[164] Venizelos  bu defa “Barışcı Venizelos” olarak tekrar sahneye çıktı. Bazı devlet adamlarının arkasında, daima bu tür rüzgarları estiren bir güç vardır. Aslında oyun devam ediyordu. 

Türk ordularının kesin zaferinden sonra, İngiltere’nin planlarına uygun olarak yapılan bir mübadele anlaşması ile  Yunanistan’a göçen Rumlara burada açlık ve sefalet sunuldu. Birinci Dünya Savaşı öncesinde,  Yunanistan’da yaşayan bir Yunanlı’dan çok daha yüksek bir hayat standardına sahip Doğu Karadeniz Bölgesi  Rumlarını, “Osmanlı idaresi altında, yaşayan bir ölüden farksızsınız” diyerek kışkırtanlar, onlara sundukları  bu dramın faturasını şimdi Türklere çıkartmak istemektedir.

Doğu Karadeniz Bölgesinde yaşayan Hıristiyan – Ortodoks toplumu için başlangıçta iyi  görünen  gelişmeler, emperyalist güçlerin kamplaşıp, birbiri ile kapıştığı Birinci Dünya Savaşı ve sonrasında, felaket yağmuruna dönüşmüştür. Karadeniz’in Rus işgali altında kalan kısmındaki Müslüman ahalinin, savaş, muhacirlik, hastalık ve açlık nedeniyle 2/3’ü ölürken, bölgede yaşayan  Rumlar, varlık ve rahatlarından pek bir şey kaybetmemişlerdi. Fakat Rusya’nın Bolşevik ihtilaliyle çökmesinden ve bölgeden çekilmesinden sonra durumlar değişmeye başladı. Çünkü yeni dengelerin kurulması gerekiyordu.

İngiltere için Hindistan’ın emniyeti kadar iki acil sorunu vardı. Kafkasya ve Ortadoğu petrolleri.O gün bunun ne anlama geldiğini çok az kişi biliyordu. Ama olayları şekillendiren gerçek bu idi.  İngiltere bunun için Osmanlıyı, mütareke anlaşması ile Dağıstan ve Azarbeycan’dan geri çekti. Bolşevik Rusya  ile Anadolu Hükümetinin arasında bir tampon oluşturmaya çalıştı. Bu tamponun oluşabilmesi için kendi gücünün yetmeyeceğini bildiği için Amerika’yı bölgeye sokmaya çalıştı. Anadolu’nun doğusu Ermenistan adı altında Amerika’ya verilecekti. Bölgedeki Rumlar, itilaf devletlerinin kendi aralarında aldıkları kararlar doğrultusunda çalışmaya sevk edildiler.  

Amerika bölgeye asker göndermeyip maddi yardımla yetinince Yunanistan devreye sokuldu. AslındaYunanistan’ın  devreye girmesi İtalyanlara masadan az pasta vermek içindi. Sonra Sevr’i Türklere dayatmak için Yunaistan’a ileri harekat emri verildi. Doğu Karadeniz Rumları Anadolu’nun  içlerine yürüyen Yunan ordusuna destek vermek, Türk ordusunun ikmal yollarını kesmek için cephe gerisinde bozgunculuk yaptılar. Bunun ideolojik temeli daha önce hazırlanmıştı. Yaptıklarının emperyalist güçler tarafından takdir edilip kendilerine bağımsız bir Pontos Devleti hediye edilmesi bir hayaldi. Yunanistan’a bağlanmak çabaları ise çaresiz bir çırpınıştı. Masadan bir iki kemikle kalkan İtalya’dan sonra kazık yeme sırası  Fransa’ya gelmişti. Çünkü Ortadoğu petrolleri daha çok İngiltereye layikti(!).

Güney-doğu Anadolu’dan Musul’a çekilen İngiltere boşalttığı bölgeyi Fransızlara  verdi. Fransızlar bu bölgede tutunamak için Ermenilere sarıldı ama bu yeterli olmadı.Faturayı Ermeniler ödedi. İtalya ve Fransa yedikleri kazığın farkında olarak Mustafa Kemal’in Anadolu’daki mücadelesine destek verdiler. Bunu gören İngiltere, Yunanistan’ın başarılı olamayacağını da anlayınca Türk ve Yunanlılar arasında tarafsızlığını ilan etti[165]. Fransa’dan intikamını Lozan’da, Musul’daki haklarımızdan İngiltere lehine vaz geçersek bize Fransızların elindeki Suriye’yi vaad ederek almaya çalıştı. Türk tarafı bu oyuna gelmeyince Musul ve Kerkük’ü oldu bittilerle elinde tuttu. Türk hükümetinin buralardaki haklarını alabilecek duruma gelmemesi için doğudaki isyanları başlattı.

Emperyalizm, işbirlikçileri vasıtası ile hedef seçilen bölgenin halklarını kullanır. Bedeli halklara ödetir. Pontos örneğinde olduğu gibi kullanılmak için can atanları oyuncak yapar.

Araştırmacı Gotthard Jaeschke. “Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri” adlı eserinde Pontos meselesine ayırdığı bölümü şu ifade ile bitirir. “ Kader rüzgarı gerçekten bütün ağırlığı ile Pontos Rumları üzerine esti ( 1921 – 22 ). Ancak bu akıbeti bizzat kendileri hazırlamışlardı; zira onlar da pekâlâ Türk Ortodoks Kilisesi’ne sığınarak patrikhanenin intihar politikasından kaçınmış olan Karamanlılar gibi akıllıca hareket edebilirlerdi.”[166]

Yerassimos’un ”İngitere’nin Orta-Doğu politikasını bedelini, gerek Yunanistan gerekse Küçük Asya’da yaşayan Rumlar çok pahalı ödediler” tespiti[167] ise bizim bir harf ilave edemeyeceğimiz kadar gerçekle örtüşüyordu

                                                                                                                                                                                                                                                           Mesele dün olduğu gibi bugün de çok boyutludur ve her dönem meselenin arkasında bölge üzerinde emelleri olan emperyalist bir güç ya da güçler ittifakı  olmuştur.  Bu güçler bazen ortak bir menfaat etrafında birleşir, bazen de kendi menfaatleri için çekişirler. Kazanmak için yeni taktikler geliştirir, yeni kadrolar oluştururlar. Pontos Meselesinde olduğu gibi emperyalist güçler, araya fakir ve muhtaç durumda olan bir devleti paravan olarak koyarak kendilerini gizler. Hedefe ulaşmak için, ileride yeni hamleler yapabilme imkanı elde ederler.[168] Paravan devletin gücü, parası ve silahı, her zaman emperyalist gücün parası ve silahı olmuştur. Geçmişte gördüğümüz gibi, hedef seçilen bölgede mevcut ve folklorik zenginlik olan kültürel unsurlar, ayrışma ve kavga nedeni olarak takdim edilir. Her durumda kaybeden, hedef seçilen bölgenin halkı olur. Emperyalist güçler bir şekilde kendi çıkarlarının devamını sağlarken,  hedef ülke ile paravan ülke arasında düşmanlık baki kalır.