TULUM

tulum, tulumi 1. is. Koyun veya keçi derisi ve bu deriden yapılan yağ saklama kabı (Rize)

“Keçinin veya koyunun tulumu çıkartılır. Tulumun boğaz kısmıyla kolları bağlanır, tulumun arka kısmından içine yağ basılır, arka kısmı da bağlanarak yayladan köye getirilir” GB 117 (Hemşin)

     2. müz. Genellikle oğlak (çebiç) derisinden, hayvanın gövde kısmı kesilerek, derisinin temizlenip, delik yerleri bağlanıp, ön ayaklardan birine lülük (boru), arka ayak-larından birine de nav takılarak yapılan ve lülükten şişirildikten sonra, sıkışan havanın nav içinde bulunan çimonlar (Trabzon’da çimbon/ zimbon) sayesinde ses elde edilen komalı pentatonik (beşsesli) bir nefesli çalgı adı dır (daha çok si ve la tonlarında akort edilir)

     Tulum, Çayelinden doğuya doğru Pazar, Ardeşen, Hemşin, Çamlıhemşin, Fındıklı, Arhavi, Hopa, Borçka, Şavşat, Yusufeli, İspir ve Şebinkarahisar ilçelerinin köylerinde, ayrıca güneyde Gümüşhane ve Erzurum illerinde daha çok düğünler ve yayla şenliklerinde çalınmaktadır.

     1923 mübadelesi öncesinde Trabzon’lu Rumlar tarafından Santa, Gümüşhane, Maçka, Krom ve İmera bölgelerinde çalınmak-taydı. Sürmene ve Çaykara Holo köylerinde, Şebinkarahisar’da bir iki kuşak öncesine değin kaval ve kemençe kadar olmasa da tek tük tulum çalanlara rastlanmaktaydı. Tulum yapılacak keçi yavrusunun (çebiç) bir yaşından küçük olmamasına dikkat edilir. Daha küçük hayvanların derisi çok yumuşak olduğundan çabuk deforme olmaktadır. Deri zedelenmeden çıkartıldıktan sonra, küllü suda 2-3 gün bekletilerek tüylerin kendiliğinden dökülmesi sağlandıktan sonra tabak-lanır. Tulumun kuruyup hava kaçırmaması için sürekli olarak yağlanması (genellikle badem yağıyla) gerekmektedir, aksi halde de-forme olup özelliğini kaybetmektedir.

     Özellikle Hemşin ve civarında göze hoş görünmesi için, tulumun üzeri çeşitli desenli kumaşlarla kaplanmaktadır.

     Tulumun içi hava ile doldurulan gövde bölümüne “guda”, “dankiyo”, “post”, “göv-e” adları verilmektedir.

     Evliya Çelebi Seyehatnamesi’nde “tulum duduki”  olarak geçen enstruman, Trakya’da gayda (Bulgaristan gaida, Makedonya gaj-de), Ermenistan’da parakapzuk, Gürcistanda gudastvri, Acaristan’da çiboni, Marj’larda (Çerkes) shuvyr, Çuvaşlarda sahbr, shapar, Macaristanda duda UA (<? Türkçe düdük) olarak bilinmektedir.

     Gayda adı Türkçe olmayıp, kuzeydoğu Trakya’da yaşayan Bulgarlardan ödünç alın-mış olmalıdır. Arapça ghaidā, ghaita, ghā’ita formları kayıtlı olup Morocco’da kamışlı enstrumanlara verilmektedir FMI 549.

     3. mec. Şişman, göbekli insan (Ordu, Gi-resun, Trabzon, Rize), MS 221

< 13. yüzyıl öncesi Türkçe kayıtlarda tu-lum/tuluη “su üzerinde yüzebilen şişirilmiş deri” olarak  ve bir çeşit silah (Hakaz) geç-mektedir CL 500

     Azerice tuluġ “tulum; gaydaya benzer müzik aleti” AHÖ 542

Macarca tömlő “keçi derisi”, Kazak tulup “deri torba”, Klasik Mogolca tulum “şişirilmiş keçi derisi” (Gombocz, 1908) UA

> Karadeniz Rumcası tulumin (τουλούμιν το [Giresun, Ünye]), tulum (Ordu, Of, Trabzon, Gümüşhane) P II 405

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük.Heyamola Yayıncılık. İstanbul. 2005. ISBN: 975-6121-00-9.

*Yazarın izniyle Kısaltılarak aktarılmıştır. Tüm yasal hakları saklıdır ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.