Trabzon ve Karadeniz Bölgesi kronolojik tarihi

 Hazırlayan: Özhan Öztürk

MÖ 1.000.000-100.000: Bölgede, Bostancı, Kökten, Gündüzalp ve  Özgüç tarafından çeşitli tarihlerde yapılan arkeolojik kazılarda Yontma Taş (Alt Paleolitik dönem) Çağı’na ait Achelleen ve Mousterien tipi  (el baltaları, kazıyıcılar, yonga aletler) Karadeniz Bölgesi’nde yerleşim izlerine rastlanmıştır.

MÖ 10.000-8.000: 2007 yılında yapılan arkeolojik araştırmalarda Çamlıhemşin'in bazı köylerinde, yer yer insan eliyle genişletildikleri tespit edilen ve milattan önce 10 ile 8 bin yılları arasında yaşanan Mezolitik Orta Çağ'a ait mağaralar tespit edilmiştir.

MÖ 5.000-3.000: Kökten tarafından Trabzon çevresinde yapılan arkeolojik kazılarda Kalkolitik Çağ’a ait yerleşim izleri saptanmıştır.

MÖ 3000 – 1.500 : Bronz Çağı’nda Karadeniz kıyısında Kaşkalar (Gaşgalar, Kaşkular, Kaskiler) adlı bir halkın varlığı Hitit kaynaklarında bildirilmektedir. İç Anadolu’da yeralan Hitit Devleti ile Karadeniz kıyıları arasında yaşayan bu halk Karadeniz Bölgesi’nin tarihi kaynaklarda bahsi geçen ilk yerleşik  halkıdır. Domuz yetiştiren,  keten ziraati yapan, Hitit ticaret kervanlarını soyan Kaşka halkı ile Hatti ay tanrısı Kaşku arasınd ki isim benzerliği ilginçse de halkın kendisini bizzat bu isimle adlandırdığı şüphelidir.  Kaşkaların Hitit kralı  II. Tudhaliya döneminde MÖ 1450 Hitit kenti Nerik’e (bugünkü Samsun Vezirköprü yakınlarında olmalı) yerleştiği ardından  I. Arnuwanda  döneminde Kammama ve Zalpuwa adlı Hitit kentlerini  geçirdiği bilirnmektedir. Kaşkaların yerleştiği bölgelerdeki  Pala dili konuşan Hattileri ve Hitt Avrupalı Hittileri yerinden ettiği görülmektedir. Buna karşın Kaşkaların Karadeniz kıyılarında eskiden beri  yaşayan otoktan bir halk mı yoksa komşu bir coğrafyadan (Kafkasya veya Trakya üzerinden) gelen istilacı bir halk mı olduğu belirtilmemektedir. Kaşkaların en önemli özelliği bölgemizde yakın zamana dek ekilen kendir ziraatini yapmalarıdır.

MÖ 800 - 600: Bölgeye Yunan kolonizasyonunun başlaması ve Karadeniz kıyılarında batıdan doğuya Sinop (Sinope), Samsun (Samisos), Giresun ( Kerasus),Trabzon (Trapezus)  gibi yeni  Yunan kentlerinin ve emporion (ticaret amaçlı limanlar) kurulması.   Eusebius, Trabzon kentinin  kuruluş tarihini MÖ 756  olarak belirtmişse de, bu tarih doğru bile olsa Sinope’ye vergi veren bir koloni olarak Sinop’tan daha önce kurulmuş olması mantıkla çelişmektedir. Eusebius eğer yanılmıyorsa Sinoplu kolonistler, varolan bir şehri MÖ 630 yılından sonra tekrar kolonize etmiş olmalıdırlar. Anabasis’te (MÖ 401) yeralan “Pontos Euksenios kıyısındaki bu şehir Sinope’nin Kolkh ülkesindeki kolonisidir” sözleri ve diğer tanıklıklardan kent merkezinin Yunan, çevre halkının ise Kolh adlı yerli halktan oluştuğunu görmekteyiz. Pausanias’ın notlarından eski  Yunanistan’da Arkadya bölgesinde Trabzon isimli bir başka kent olduğu ve Yunan mitolojisinde bu kentin Lykaon’un oğlu Trapezeus tarafından kurulduğu için bu adı aldığı bildirilmektedir. Öyleyse Karadeniz kıyısındaki yeni kent de bu coğrafyanın anısını yaşatmak için verilmiş olmalıdır. Kentin adının Yunanca orijini kesin olmakla birlikte Trapezus kelimesinin “masa” anlamı dışında “Köle satılan düz platform” olark da kullanıldığını, Kolhis’ten Yunan anakarasına yapılan köle ticaretinin liman noktası olduğu için bu kelimenin yakıştırılmış olabileceğini Karadeniz Ansiklopedik Sözlük adlı çalışmamda bildirmiştim.

MÖ 700 – 600: Kuzey Kafkasya ile Karadeniz’in kuzey kıyılarında yaşayan Kimmer halkının güeny Karadeniz’de kurulan emporion ve kolonilerine düzenledikleri yağma amaçlı saldırılar. İlk olarak Asur kaynaklarında (MÖ 714) Gimirri adıyla geçen  Kimmeryalılar hakkında pek fazla bir şey bilinmese de Hint Avrupalı bir halk olup İran veya Trak dilini konuştukları sanılmaktadır. MÖ 676-674 yılları arasında Anadolu içlerine Paflagonya ve Frigya’ya dek akınlar düzenlemektelerdi.

MÖ 609 – 550: MÖ 609 tarihinde Asur devletini yıkan İranlı  Medler Doğu Anadolu’nun yanı sıra Paflagonya’ya dek uzanan bir imparatorluk kurmuşlarsa da Heredot’un Karadenzi sahillerine ulaştıklarını belirtmesine karşın Trabzon ve civarında Med etkinliğine dair bir kanıt bulunmamaktadır.

MÖ 550 – 332: Med İmparatorluğu’nu yıkan Persler’in bölgeyi ele geçirmesi ve Trabzon’un Pontos Kapadokyası adı verilen şatraplık (valilik) sınırları içerisinde yeralması.

 MÖ 400 – 350: Anadolu’nun batısında ve kuzeyinde yeralan Yunan (İon) kentlerinin Pers istilasına karşı ayaklanması ve Karadeniz kentlerininde katıldığı kanlı bağımsızlık savaşlarının İranlılar tarafından bastırılması.

MÖ 330 – 323: Makedonya kralı Büyük İskender’in Anadolu’daki Pers egemenliğine son vermesi , diğer bölgelerde olduğu gibi Karadeniz kentlerine de  İskender’e bağlı subayların yönetici olarak atanması.

MÖ 323 – MÖ 66:  Büyük İskender’in ölümünün ardından siyasi açıdan boşluğa düşen Anadolu kentlerinde yerel yönetimlerin güçlenmesi, bir Pers şatrabı olan Mithridates Ktistles’in Orta Karadeniz’de yeni bir devletin çekirdeğini oluşturması. Pontus devletinin kıyılardaki Yunan kentlerini kendine katıp güçlenmesiyle gitikçe büyümesi  ve devlet geleneğinin Pers kültüründen Yunan kültürüne doğru kayması. MÖ 133 yılında Bergama krallığının topraklarını ele geçiren Roma İmparatorluğu’nun tüm Anadolu’ya hakim olma mücadelesi ve Pontus devleti ile ardı ardına yapılan savaşlarda Trabzon dahil tüm Anadolu’yu işgali.

MS 64: Pontus devleti ile Roma İmparatorluğu arasındaki savaşta tarafsız kalan Trabzon’a savaştan zaferle çıkan Roma İmparatorlu rarafından Civitas Libera (serbest kent) statüsü tanınması ve kentin imparatorluğun Pontus Polemoniacus vilayetine katılması.

MS 117 – 138: İmparator Hadriasnus döneminde Trabzon kentinin limanının yeniden ve daha geniş bir kapasite ile inşa edilmesi, dolayısıyla ticari potansiyelinin arttırılması.

MS 254: Kentin Karadeniz’in kuzeybatısından gelen Germen kavmi Gotlar tarafında yakılıp yıkılması. Bu olayın ardından kenti ve civarını Barbarlara karşı savunmak için bir Roma askeri garnizonu (Legio Pontica) yerleştirilmiştir.

MS 395: Roma İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmasının ardından Trabzon ve civarının Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) sınırları içerisinde kalması.

MS 549-562: Doğu Roma – Pers savaşları dizisinden bölgeyi en çok etkileyen üçüncüsü olan imparator Justinianus’un Lazika savaşları dönemi.

MS 690-2: Bizans Arap savaşları. Müslüman Arapların Doğu Anadolu, Gürcistan ve Kolhis’i yağmalaması. Trabzon’un da kısa bir süre de olsa Araplar tarafından fethedildiği sanılmaktadır.

MS 712-3: Anadolu, Kiliya ve Amasya’nın Arap istilasına uğraması.

MS 797-8: Harun El Reşid döneminde Araplar’In Anadolu istilası Erğli (Heraklia) yenilip, geri dönmeleri.

MS 950: Constantine VII Porphyrogennetos'un De Administrando Imperio ve De Ceremoniis adlı kitaplarından öğrendiğimize göre Trabzon ve çevresindeki bölgeler yeni kurulan Khaldia Teması’na bağlanmıştır.

MS  1021-22: Bizans ordusunun Ani Ermeni Krallığını yok etmesi sırasında Trabzon üs olarak kullanılmıştır.

MS 1080: Kentin Türkmenler tarafından yağmalanmasının ardından yerel beylerden Theodore Gabras tarafından geri alınması. Trabzon’un fiilen İstanbul’dan yarı bağımsız dükalık haline dönüşmesi

MS 110: Gregorios Taronites’ın Trabzon’da bağımsızlığını ilan etmesi.

MS 1107: İstanbul’un Taronites’İ yenerek Trabzon’u  tekrar merkeze bağlamaları.

MS 1112: Danişmendlier’in Trabzon seferinin püskürtülmesi

MS 1143: Bağımsızlık ilan eden Kosntantin Gabras’ın öldürülmesi ve Trabzon’un tekrar İstanbul’a bağlanması.

MS 1194: Selçuklular’ın Samsun’u ele geçirmesi . Trabzon ve İstanbul’un fiilen birbirinden kopması.

MS 1204: Alessios ve David Komnenos adlı prenslerin Latin Haçlı ordusu tarafından işgal edilen İstanbul’dan kaçarak Trabzon’a sığınmaları. Burada teyzeleri Gürcü kraliçesi Tamara’nın  dayardımıyla bağımsızlıklarını ilan edip kendilerini Roma İmparatoru ilan etmeleri.  Trabzon İmparatorluğu’nun (Βασίλειον τής Τραπεζούντας) Sinop ile Artvin arasındaki coğrafyada egemen olması.

MS 1214: Sinop’un Selçuklular tarafından ele geçirilmesi.

MS 1228: İmparator 1. Andronikos’un Selçuklu limanı Sinop’un yağmalaması. Selçukluların karşılık olarak Trabzon’u denizden ve karadan kuşatması.  Başarısız olan kuşatmanın ardından kaçan Selçuk sultanı Melik Şah’ın Maçkalı köylüler tarafından yakalanıp esir edilmesi.

MS 1230: Alaettin Keykubat’a yenilen Celalettin Harzemşah’ın askerlerinin Trabzon topraklarına sığınması fakat pek çoğunun Trabzon köylüleri tarafından öldürüldürülmesi.

MS 1243: Selçuklu Sultanı 2. Gıyaseddin Keyhüsrev ‘in, 1243’te Kösedağ’da Baycu Noyan emrindeki Moğol kuvvetlerine  yenilince Anadolu’ya giren Moğollar’a imparator 1. Manuel’in de (1238-1263) tabii olması.

MS 1245: Trabzon’u yakıp yıkan büyük bir yangın ve/veya salgın hastalık

MS 1319: Pervaneoğulları’nın Trabzon’u yağmalaması

MS 1348: Tur Ali Bey’in Trabzon’a saldırması

MS 1398: Osmanlı Devleti’nin (Yıldırım Beyazıd) Samsun’u Trabzon Krallığı’ndan ele geçirmesi

MS 1442: Osmanlı Sultanı 2. Murad’ın Osmanlı donanmasını Trabzon’a göndermesi

MS 1454: Safevi Şeyhi Cüneyd’in Trabzon’u kuşatması. Rumeli Beylerbeyi Hızır Paşa’nın Trabzon’a yürümesi üzerine Cüneyd’in geri çekilmesi.

MS 1461: Fatih Sultan Mehmed’in Trabzon’u ele geçirerek Trabzon İmparatorluğu’nu Osmanlı toprakların akatması.  

MS 1520: Trabzon doğumlu olan Osmanlı sultanı Kanuni Sultan Süleyman döneminde kente Batum sancağının da eklenmesiyle Trabzon Eyaleti’ni oluşturmuştu.

MS 1625 ve 1631: Don Kazkları’nın Trabzon’u yağmalamaları

1810: Osmanlı-Rus savaşları sırasında  Rusların 18 gemi ile Akçaabat Sargana bölgesine asker çıkarmaları

MS 1816: İlk Laz ayaklanması, Tuzcuoğulları ve yandaşı Laz ağalarının Giresun Hopa arasında bağımsız beylik arzusuyla Osmanlı İmparatorluğu’na isyan etmesi.

MS 1818: Hacısalihoğlu, Kalcıopğluy ve Dedeoğlu isyanları

MS 1825 ve 1832: Tuzcuoğlu isyanları.

1867: Kentin bir kısmını yahrip eden yangın.

MS 1895: Trabzon’da “gavur Meydanı”nda başlayan Ermeni  isyanı

17 Kasım 1914: 23 gemiden oluşan Rus donanmasının Trabzon’u bombalaması

8-11 Şubat 1915: Rus donanmasının Trabzon’u bombalaması. 1.000 civarında ölü 300’den çok yaralı.

1915: Kentteki Ermeniler tehcir edildiler.

18 Nisan 1916: Trabzon’un Rus ordusu tarafından işgal edilmesi

24 Nisan 1918: Ekim Devriminin ardından savaştan çekilme kararı alan Rus ordusunun Trabzon’u boşaltmasından sonra Türk birliklerinin Trabzon’a girmesi.

12 Şubat 1919: Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti’nin kuruluşu. Erzurum Kongresi’nde etkin bir ol oynayan Trabzonlu delegeler kongrenin liderliği konusunda Mustafa Kemal ile aralarından Sürmeneli Ömer Fevzi Bey ile rekabet çıkınca bazı Trabzonlu Heyet-i temsiliye üyeleri Sivas Kongresi’ne katılmadılar ve İstanbul hükümeti ile ilişkilerini kesmediler.

24 Eylül 1919:    İstanbul yanlısı bir tavır sergileyen Trabzon valisi Mehmet Galip Bey silah zoruyla görvden uzaklaştırıldı ve 3 E Ekim 191’da Damat Ferit Paşa’nın istifasından sonra “istenmeyen valiler” listesine dahil edildi.

28-29 Ocak 1921: Türkiye Komünist Partisi Başkanı Mustafa Suphi ve 18 arkadaşı Trabzon açıklarında Enver Paşa taraftarı Trabzon kayıkçılar reisi Yahya Kahya’nın adamlarınca öldürüldüler.

 3 Temmuz 1922: Yahya Kahya’nın Soğuksu yolunda pusuya düşürülerek öldürülmesi. Muhafız Alayı komutanı İsmail Hakkı Tekçe 1977’de yayınlanan anılarında Giresunlu Topal Osman’ın iki adamıyla birlikte bu cinayeti kendi işlediğini itiraf etmişti.

1923: Trabzon Çocuk Esirgeme Kurumu açıldı. Kentin önemli bir bölümünü oluşturan Ortodoks Rumlar Yunanistan ile imzalanan nüfus mübadelesi gereğince Yunanistan’a zorunlu göçe mecbur bırakıldılar.

1924: Kızılay Trabzon Şubesi açıldı.

1926: Trabzon Halk Kütüphanesi açıldı. Ziraat Bankası açıldı.

1929: Vizera Hidroelektirik Santrali açıldı.

1938: Trabzon İçme Suyu Tesisleri açıldı.

1942: Trabzon Lisesi açıldı.

1947: Trabzon Numune Hastanesi açıldı.

1949: Göğüs Hastalıkları Hastanesi açıldı. 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu uygulamasıyla Anadolu'da bulunan 78 bin civarında ki yerleşim adından 28 bin kadarının adı Türkçe olmadığı gerekçesiyle değiştirilirken,  büyük bölümü Yunanca olan Trabzon köy adları da değiştirilerek yerlerine Türkçe isimler konulmuştur.

1952: Kiremit ve Tuğla Fabrikası açıldı.

1953: TMO Trabzon Şubesi açıldı.

17 Şubat 1953: Araklı Sürmene’den ayrılarak ilçe oldu.

1954: Trabzon Limanı açıldı. Otomatik Telefon Santrali açıldı.

 1 Haziran 1954: Tonya ilçe oldu.

1957: Trabzon Havalimanı hizmete girdi.

1958: SSK Hastanesi açıldı.

1963: Balık Yağı ve Unu Fabrikası açıldı. Fatih Eğitim Enstitüsü açıldı.

2 Aralık 1963: Karadeniz Teknik Üniversitesi öğrenime açıldı.

1964: Ayasofya Müzesi açıldı.

1967: Çimento Fabrikası açıldı.

25 Ağustos 1968: Doğu Karadeniz Fuarı açıldı.

1 Aralık 1968: Trabzon İl Radyosu Yayına başladı.

1976: Trabzonspor futbol takımı Türkiye 1. Lig şampiyonluğunu kazanan ilk Anadolu takımı olma ünvanını elde etti.

20 Temmuz 1982: KTÜ’ne bağlı Sürmene Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Yüksek Okulu açıldı.

1988: Beşikdüzü ve Şalpazarı ilçe oldu.

1990: Çaşıbaşı, Düzköy, Köprübaşı, Dernekpazarı ve Hayrat ilçe oldu.

26 Mayıs 2003: Afganistan'dan dönen İspanyol Barış Gücü askerlerini taşıyan Yak-42 tipi bir yolcu Trabzon Havalimanı'na inmek isterken alandan yapılan uyarıdan sonra yanlışlıkla deniz yerine karaya yönelip Pilav Dağı eteklerine çarması sonucu 62'si İspanyol askeri, 12'si mürettebat toplam 74 yolcu ölmüştür.

5 Şubat 2006: Santa Maria kilisesinde görevli rahip Andrea Santaro görev yerinde öldürülmüştür.

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola yayıncılık, İstanbul. 2005. ISBN: 975-6121-00-9