Armeni, Ermeni

is. Ermeni halkından olan

Armeni (Trabzon); Ermeni (Giresun)

     Karadeniz Rumcasında “Ermeni” karşılığı olarak kullanılan kelimeler:

armeno (αρμενεύω [Giresun, Trabzon, Gü-müşhane])

armenis αρμένις [Giresın, Ordu]

armeniz (αρμένιζ [Ordu, Santa, Gümüşha-ne, Trabzon])

armenizo (αρμένιζω [Ünye, Santa, Trabzon, Gümüşhane])

armenikos (αρμένικος [Giresun, Gümüşha-ne, Trabzon Santa,]) P I 142

Karagöz, antik çağ yazarlarının kayıtlarında, Karadeniz sıradağlarının (Parhar) güneyinde yaşayan Ermeni halkının, Karadeniz’in sahil kentlerindeki varlığını ilgilendiren şu açıkla-mayı yapmaktadır:

“Ermeni milleti arasında miladi VII. yüzyılda Paulikan adlı bir mezhep ortaya çıktı. Aynı yüzyılda Ermenistan’dan sürülen Paulikan mezhebi mensupları Bizans İmparatorluğu-na sığındılar ve Pontos yöresine yerleştiler (H. Hübschmann, Altarmenische Orstna-men, Amsterdam, 1969. s. 432) VII. Yüzyıl-da Trakya’ya, IX. Yüzyılda İtalya’ya sürü-len Paulikanlar X. Yüzyılda Bizans İmparator-luğu’nun doğusundan tamamen sürülüp Trakya’ya yerleştiler” TAY 59.

     O halde bölgede yaşıyan Ermeniler, Pau-likanlar değil,  daha geç dönemde yerleşmiş başkalarıdır.

     Trabzon merkezinde 1486 tarihli Os-manlı Tahrir Defterlerinde Ermeniyan adlı bir mahallenin varlığı kayıtlıdır. Bıjışkyan’ın  şehrin güneyinde bulunduklarını söylediği Ermeniler, Feruhan Bey’e (1868) göre Aya Filipo, İskenderpaşa, Berberoğlu, Zeytinlik Aya Vasil, Cedid, Hacıkasım mahallelerinde  yaşamaktaydılar.

     Ermeni kaynakları, 17. yüzyılda Hemşin ve Sev Ked halkının (Araklı ilçesi, Karadere havzası) dağlardan kaçması sonucunda, Trabzon’a yerleştiğini, 20'ye yakın yeni ka-saba oluştuğunu ve 20. yüzyıl başlarında Trabzon, Ordu, Giresun, Akçaabat, Tirebolu, Eleu'da 57 kilisesi, 115 okulu ve bir manas-tırı olan 37.488 Ermeni yaşadığını iddia et-mekte ve Trabzon’da yerleştikleri köyler hakkında detaylı bilgi vermektedir. Rakamlar tartışmalı ve yer adlarının yazımı hatalı olsa da dikkate alınması gereken bilgileri içermektedir:

“Trabzon'da yerleşik 5.539 Ermeni'den baş-ka, civar kasabalarda 10.779 Ermeni yaşar-dı. Küçük Dorana limanı etrafında topla-nan 20 köy ve 18. asır başlarında Hamşenliler tarafından kurulmuştu. Çok sık ormanlık olan bu bölgeyi Ermeniler ekili topraklar ha-line getirip, tütün ve fındık yetiştirmeyi ba-şarmışlar. Yüzyılımızın başlarında 951 nü-fuslu Zefanos'ta Surp Toros Kilisesi, bir okul; 147 nüfuslu Komra'da Surp Pırgiç Kilisesi; 400 nüfuslu Kalafaka'da Surp Kevork Kilisesi ve bir okul; 1210 nüfuslu Sürmene'de Surp Kevork Kilisesi vardı. Sifter ve Abion'u da eklersek 20 kasabalık bu grupta 6.500 Ermeni yaşardı. Trabzon güney batısındaki 16 köylük grupta ise yaklaşık 7.000 Ermeni vardı, bunlardan 3517'si Akçaabat'ta olmak üzere nüfus her birinde bir kilise ve bazen de bir okul bulunan aşağıda adları bulunan köylere, yayılmıştı; Zavardiya, Mala, Ağro, Orus-Sa-tari, Ünifa, Azret, Elmanotz, Tots ile Içaksa, Ilanots, Lagana, Karaga, Horhorud, Kuhla, Manctçeler, Kalonya, Olasa...”

     Aynı şekilde, yazar, Osmanlı döneminde, Ordu ilinde yaşayan özellikle bakırcılık (gü-güm, ibrik, bakraç) zanaatıyla uğraşan Er-menilerin 18. yüzyılda gelen Hemşin’li ve Karadere’liler olduğu iddiasındadır:

“Ordu’da 3002 hanede yaşayan 13.565 kişi-lik Ermeni nüfusunun 25 kilisesi ve 28 okulu mevcuttu. İl merkezi olan Ordu tarihi bir yerleşim merkezi olan Cotyora’ya birkaç ki-lometre uzaklıktaydı. Boztepe Mahallesi’nde yerleşmiş olan Ermeniler 19. yüzyılın ortala-rına kadar pek varlık gösteremezken, Tam-zara ve Giresun’dan gelen Ermeniler’le bir-likte liman ticareti gelişmiş ve Ermeniler Zeytun ve Saray mahallesi’ne yerleşmişler”

(Agos Gazetesi, Bir zamanlar Anadolu Erme-nileri yazı dizisi)

     Roma İmparatorluğu’nun Doğu Anadolu seferi ve Ani şehrini ele geçirip (MS 1045), Ermeni Kralı II. Gagik’in, Kayseri’ye gönder-

mesinin ardından, pek çok Ermeni Anadolu içlerine göç etmiştir. Göyünç’ün 1518 ve 1523 sayımlarına dayanarak (NG) Doğu Anadolu’da yeralan Arapkir, Çermik, Ergani, Harput gibi bazı kasabaların nüfusunun bir-denbire  arttığını (5 yıl içinde Arapkir’de % 81.2, Ergani’de %242.6) açıklamıştır. Bu dönemde iç göç hareketlerinin yoğunlaşma-sının sebebinin kesin nedeni bilinmemek-tedir. 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı tahrir defterlerinde, Doğu Anadolu’da bulunup tamamı müslülan görülen Ermenice adlı köylerin halkının kaderi de aynı şekilde meç-huldür. Doğu Anadolu Türk ve Ermenileri her iki dil ve kültürden sentezlenmiş ortak bir kültür yaratmış, bu kültür ögeleri Bay-burt, Gümüşhane ve Erzurum üzerinden Doğu Karadeniz’e de sirayet etmiştir. Arı-kan, Armıdanlı yazar Hagop Mintzuri’nin öykü ve anılarında (HM1, HM2) ve Erzincan ili Ağızlarında ratladığı bu etkileşime dikkat çeker:

“Sürülerek nadasa bırakılan tarla herg edil-miştir. Ekimi yeni biçilmiş tarla hozan’dır. Davarların kapatıldığı ağıl, kom’dur. Bu ben-zerliklerin, bu ortaklıkların ekmek yapım tekniğine, yemeklere, kap ve kacaklara da yansıdığı anlaşılmaktadır. Burada, sözcükle-rin, deyimlerin, kavramların kökeninin Türk-çe ya da Ermenice olması pek o kadar ö-nemli değildir. Önemli olan sosyal ve eko-nomik yaşamın çeşitli etkinliklerinin ortak bir “dil” ile açıklanmasıdır” (Arıkan, 2003; Türk Ermeni Kültür İlişkileri: Eğin Örneği” [basılmamış])

     Ermeni halkı, Osmanlı İmparatorluğu döneminde (1915), zorunlu sürgüne tabii tutulup, otoktan halkı olduğu Doğu Anado-lu’nun yanısıra, Doğu Karadeniz’den de u-zaklaştırılmıştır. 1914 yılı Osmanlı kayıt-larında Ermenilerin yaşadığı bölgeler ve Müslümanara oranla nüfusları aşağıdadır (Beyoğlu, 2003):

     Trabzon’dan Babıali’ye gönderilen bir evrak, bölgedeki Ermeni nüfusu hakkında fi-kir verebilir:

“Ermenilerden Giresun'dan üç yüz yirmi sekiz kisinin ve Ordu kazâsinin Persembe nâhiyesinden üç yüz doksan nüfûs ile es-hâs-i muzirradan mürekkeb bir kâfilenin ve Ulubey nâhiyesinden otuz kadar asker firâ-rîsinin ve Sürmene'den iki yüz doksan ve Tirebolu kazâsindan kirk beş kisinin daha sevk olunduklari ve Ordu kazâsindan iki gün evvel sevk edilen otuz alti kisilik bir kâfilenin Ulubey Orman civârinda firâra tasaddî et-mesine mebnî altisinin meyyiten istîsâl ve digerlerinin tekrâr ilticâya icbâr edildigi ve Görele kazâsinda mevcûd iki yüz elli nüfû-sun kâmilen çikarildigi ve Tirebolu'dan tertîb olunan üçüncü kâfileye istirâk eden Papaz Karabet'in â'ilesiyle isimleri henüz tahkîk edilemeyen birkaç kişiyi hânesinde bıra-karak evine içeriden ates verdigi ve her ne kadar kapi kirilarak içeri girilmeye tesebbüs olunmussa da kapi güçlükle açilabilmesine ve içeridekilerin isti'mâl-i silâha başlama-larina mebnî eve girmek kâbil olamayarak mezkûr hâne ile derûnunda bulunan dokuz nüfûsun ve civârdaki dört hânenin yandigi, ve tedâbîr-i müttehize sâyesinde bir gûnâ vekâyi' hudûsuna mahal birakilmaksizin ka-sabada bulunan Ermenilerin umûmiyetle toplattırılarak askerî depoyuna habs edildik-leri mahallerinden bildirilmesine ve Trabzon şehriyle köylerinden dahi bugün üç bin dört yüz Ermeni yola çıkarılmış ve Trabzon'da bir Ermeninin hânesini ihrâk sûretiyle îkâ-i me-l'anete tesaddîsi hânesinin muhterik olmasi ve kendisiyle topcu zâbiti bulunan mah-dûmunun habsiyle netîcelenmistir” (18 S. 1333 [1 Temmuz 1915] Bâb-i Âlî, Dâhiliye Nezâreti Mahreci. Şifre Kalemi Trabzon. Armenians in Ottoman Documents, Summa-ries and Transcriptions of Documents [51 – 100]

Bk. EK. Ermenice

Armenia tar. Antik çağda, coğrafi açıdan İran platosunun Anadolu içine uzanmış de-vamı olan, volkanik dağlar ve nehirlerle dolu  bir ülke adı.

     Anabasis’te zengin ve kalabalık bir ülke olduğu, sınırları, at yetiştiriciliği yapıldığı ya-zılmaktadır:

“çünkü tutsaklar o ülkeyi aştıktan sonra Orontas’ın yönettiği zengin ve kalabalık bir eyalet olan Armenia’ya varacaklarını ordan da diledikleri yere kolayca gidebileceklerini söylemişlerdi” ANBS III. 5. 17 

 “Yunanlıılar  o günde Kentrites ırmağının aştığı ovaya hakim köylerde açık ordugah kurdular; iki yüz ayak genişliğinde olan bu ırmak, Armenia’yı Kardukh’lar ülkesinden ayırır” ANBS IV. 2. 1

“Khirisophos ile Ksenophon birbirlerine dostluk iltifatları ettikten sonra Persçe konu-şan tercüman aracılığıyla muhtara hangi ül-kede olduklarını sordular. ‘Armenia’da diye cevap verdi. Tayların kimin için yetişti-rildiğini de sordular. Adam bunun krala verilecek bir vergi olduğunu söyleyip, komşu ülkenin Khalyb’ler ülkesi olduğunu söyleyerek yolunu gösterdi” ANBS IV. 5. 34.

     Armenia’da yaşıyan halk Anabasis’te Ar-menios (Αρμενιος) olarak tanımlanmıştır ANBS IV. 3. 4; IV. 5. 33; ADIC 31

Prokopius (MS 6. yüzyıl), Ermeni halkının Bizans’a bağlı yaşadıklarını bildirmiştir: “(Pers Kralı) Hüsrev, bir Hun birliğini Bi-zans’a bağlı olan Ermenilerin üstüne yol-lamıştı”  BGT 39

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola yayıncılık, İstanbul. 2005. ISBN: 975-6121-00-9.