Çaykara Visir (Gülen) Köy adı toponim incelemesi
ve etimolojileri
Yazı. Vahit Tursun
|
Her
ne kadar unutulmaya yüz tutmuş
olsalar da, Trabzon/OF ve Çaykara
civarında eskiden kullanılan köy,
mahalle ve mekân isimleri, günümüze
kadar kullanılmış, bazı yerlerde
henüz kullanılmaktadırlar.
Ancak ne var ki; bu isimlerin büyük
bölümünün anlamı veya anlamları
günümüzde ne yazık ki unutulmuştur.
|
Son dönemlerde bu isimlerin anlamlarını
merak eden birçok insan, zaman zaman kendi
yörelerine ait isimleri derleyip, etimolojik
talep üzerine bana ulaştırmakta, bende
zamanım oldukça ve elimden geldikçe bu
isimlerin kelime kökenlerine inmeye ve
anlamlarını ortaya çıkarmaya çalışıyorum.
Böylelikle bu kelimeler, derlenip kayıt
altına alınmaktadır. Bu, yöremiz tarihinin
daha iyi anlaşılması ve atalarımızın bizlere
bıraktığı kültürel mirasın korunabilmesi
açısından önemlidir.
Yöremiz toponomi kültürüyle ilgili olarak
derleyebildiklerim arasında, Visir (Gülen)
köyü ve bu köy civarında bulunan mahalle ve
mekân isimleridir. Aşağıda bu isimler ve
bunların etimolojik açıklamaları
bulunmaktadır.
VİSİR = DERİNLİK, TUĞLA, KİREMİT RENGİ,
VİŞNE RENGİ
Hel. βυσσίζω – visizo = vişne rengine boyama
fiilinden türeme ve özellik belirleyen “ro”
sonekiyle birleşerek toponim halini almış
bir kelimedir. Yeni Yunancada visino = vişne
ve vişne rengi demektir. Visiro daha çok,
vişne rengine yakın, açık vişne renk anlamı
vermektedir. Aşağıda etimolojilerini
yaptığımız köye ait toponimlerden de
anlaşılacağı üzere, köyde üretilen tuğla
veya kiremitlerin etrafa saçtığı toz ve
kırıklar sayesinde, yerin açık vişne rengine
bürünmesi köye bu ismi kazandırmıştır.
Aşağıda ortaya çıkan anlamları
sıraladığımızda, bu ismin kelime kökeni ve
anlamı daha anlaşılır olmaktadır.
Abişka = yankı yapan
Hel. άπηχώ + κα – apixo + ka < apişka.
Kelimede kullanılan Ş harfi, Yunancada X
harfinin karşılığıdır. Karadeniz Rumca’sında
bu deforme şekline bolca rastlanmaktadır.
Aynı durum Girit ve Kıbrıs Rum kesiminde de
mevcuttur. Kelimedeki KA soneki ise,
Türkçedeki CIK küçültme sonekinin
karşılığıdır. Ayrıca; kelime apis = armut ve
sonundaki KA sonekiyle de apis-ka = armutçuk
anlamında da karşımıza çıkmaktadır.
Asu Çatağı = kuyu, çukur, çamurluk
Hel. άσι, άσώ – asi, aso. Bu kelime asos
şeklinde, Yunanistan’ın Preveza, Korinthia,
Epirus bölgelerinde toponim olarak
kullanılmaktadır.
Ayano = parlak, ışıldayan, temiz, açık yer,
güneşli
Hel. άγή-ν – aği-n. Türkçede ayan (açık)
aynı kökenden gelmektedir. Ayrıca bu kelime,
Aghia + anna toponiminin Türkiye’deki
versiyonu olan Ayana da olabilir. Kelime Aya
Anna şeklinde Yunanistan’ın İlia, Evia,
Kastoria, Argolis gibi bölgelerinde de
toponim olarak kullanılmaktadır. Ancak
ikinci şeklinin, yani Aya Anna isminin yerin
toponiminin aslı olması durumunda, civarda
bir kiliseye veya kilise kalıntılarına
rastlanılması gerekir. Bu durumun
araştırılmaya ihtiyacı vardır.
Devor =
Köknar ağacı
Hel. τέφρα,
τεφρή – tefra, tefri. Orjinal anlam: yanmış,
hastalıklı, yanık odun vb. gibidir. Kelime
Karadeniz Rumca’sında Devori veya Tevori
olarak, Köknar ağacı anlamında
kullanılmaktadır.
Halev
Yatağı = taş yatağı
Hel. χάλυβος –
xalivos. Pontos Rumcasında xalevi = bkz.
xalevler
Halevler =
taşlıklar
Hel. χάλυβος +
ler – xalivos +ler. Karadeniz Rumca’sında
xalevi = ufakça kırılmış sert taş
parçalarıdır. Orijinal anlam: çelik olmakla
birlikte, anlam genişlemesiyle sert taş
parçaları için kullanılmıştır. Yunancada
χαλίκι – xaliki gibidir.
Halkobul
gölleri = küçük bakır bakraç gölleri
Hel. χαλκό +
πουλί – xalko + puli. Kelime Karadeniz
Rumcasında güncel olarak kullanılmakta ve
anlamı bilinmektedir.
Han = han,
geçici konaklama yeri
Fars. xan –
han. Pontos Rumca’sına anlam genişlemesiyle
birlikte kahvelerin, dükkânların bulunduğu
yer veya köyün merkezi olarak
kullanılmaktadır.
Horofter =
horon oynanılan yer
Hel. χορεύω +
τέρι
Horom Düzü
= horon oynanılan düzlük
Hel. χορών –
horon. Pontos Rumca’sında bu kelime horon ve
horom olarak kullanılmaktadır. Orijinal
anlamı ise dans’tır.
Hozanlar =
çimen, çayır
Hel. γκαζόν –
kazon. Kelimede bulunan LAR soneki, Türkçede
çoğul olarak kullanılan LAR sonekidir.
İsirluk =
düzlük
Hel. ίσιο + ρο
– isio + ro. Kelimedeki LUK soneki, Türkçede
LIK sonekinin Karadeniz şivesinde deforme
olmuş şeklidir.
Kambo = düz
tarla
Hel. καμπος –
kampos. Kelime Karadeniz Rumca’sında sıkça
kullanılmaktadır.
Karhane =
İş hanı
Fars. kar +
xane. Bu kelime İran ve Afganistan’da da
toponim olarak kullanılmaktadır. Kelime
Farsça olup, Türkçe üzerinden dilimize
girmiştir. Ancak burada Türkçedeki anlamı
olan ‘Kerhane’ gibi değil, bizzat orijinal
anlamı olan ‘İş hanı’ olarak
kullanılmaktadır.
Karlevo =
küçük dağ tepesi
κάρη-λόφος –
kari-lofos < karlofo < karlevo. Kelimedeki F
harfinin V gibi telaffuz edilmesi, birçok
kelimede rastlanmaktadır.
Kestane
Yatağı
Hel. κάστανο –
kastano. Bu kelime de Pontos Rumcasında
sıkça kullanılmaktadır. Türkçeye Rumcadan
geçmiştir.
Kilise Düzü
Hel. εκκλησία
– eklisia.
Kiraz
Irmağı
Hel. κεράσι,
κέρασος – kerasi, kerasos. Pontos
Rumca’sında “kirezi” gibi kullanılır.
Kohlaconlar
= sert kabuklu, salyangoz semeri ve benzer
türler
Hel. Κοχλιό +
ακι – koxlıo + aki. Kelimedeki Lar soneki
Türkçe çoğul sonekidir.
Kolisti =
bitişik
Hel. κολλήσω,
κολλητή. Pontos Rumcasında iki anlamda
kullanılmaktadır. 1. kolisti = bitişik 2.
kolisti = yanık, yanmış.
Kolizmat =
yakılmak için ayrılan
Hel. κολλίζω –
kollizo + ati. Pontos Rumcasında kelimenin
mastarı “kolisma = yakmak” tır. Kelimenin
orijinali; κολεάζω – koleazo = yakmak için
depolama, yakma.
Komanit =
vurularak ayrılan parça, parça, bir ağaç
türü
Hel. κόμμα-ν +
είδη – koman + idi. Ayrıca, κούμαν + είδη –
kuman + idi = Spentam adı verilen bir ağacın
farklı bir türü gibi bir kelime de karşımıza
çıkmaktadır. Bu kelime; komanis, komanos
gibi formatlarıyla, Yunanistan’ın İlia,
Kozani, Batı Makedonya ve Batı Yunanistan
bölgelerinde de rastlanmaktadır. Kelimenin
soneki olan “idi”nin “it” gibi hal alması,
onlarca örnekte rastlanılan bir durumdur. Bu
toponim aynı zamanda Yunanistan’da Komanidi
şeklinde, soyadı olarak kullanılmaktadır.
Kondu = bir
yerin kabarmış bölümü, eklem yeri, birleşme
noktası
Hel. κόνδοι –
kondi. Pontos Rumcasındaki kordili = düğüm
de bu kelimeden türemektedir. Yani, ipin
kabardığı yer. Zaten bu toponim ile ilgili
olarak daha yukarıda Skenas (İşkenaz) diye
anılan bir başka toponime de
rastlanmaktadır.
Kornofol = karga yuvası
Hel. κορόνα + φώλια – korona + foli. Pontos
Rumcasında ve daha orjinal biçimiyle
“koronofoli” olarak kullanılmaktadır. Bu
toponimin aynısı, κορνοφολεά – kornofolea
olarak, Yunanistan’ın Evros (Epirus) Doğu
Makedonya ve Trakya’da da kullanılmaktadır.
Kukulislar = birikimler, yığınlar
Hel. κουκούλι – kukuli. Pontos Rumca’sında
kukuli = yığın, kukulizo = yığıyorum
anlamında kullanılmaktadır. Ana dili yarı
Türkçeleşmiş köylerde kukulis etmek = yığmak
olarak da kullanılmaktadır. Yığının şekli
olan, ince ve sivri zirveden aşağıya doğru
koni şeklinde açılması durumu, bu kelimenin
bazı başlık veya yün fesler için de
kullanılmasına neden olmuştur. Bu kelime,
kukuli, kukulion, kukulitsa gibi
formatlarıyla; Yunanistan’ın Arta, Epirus,
Yoannena, Axea, Preveza gibi bir çok yerde
toponim olarak kullanılmaktadır.
Kulubister = deviren yer, yuvarlanılan yer
Hel. κώλο + άνω + πίζω + τέρι – kolo + ano +
bizo + teri. Bu kelime Pontos Rumca’sında
kulubizo, kulunbizo = kaldırıp deviriyorum
anlamında kullanılır. Kelime bütününü
oluşturan kök kelimelere bakarsak; “kolo =
kıç – anobizo = yukarı kaldırmak” olarak
karşımıza çıkmaktadır. Yani; kıçından tutup
yukarı kaldırmak demektir. Sonek olarak
kullanılan “teri” de, kelimeye kaldıraç
anlamını kazandırmaktadır.
Kurkanzel = eğri büğrü, dikenli eklem, kanca
Hel. κρόκος + κόνδυλος – kroκos + kondilos <
krokondilo < kurkandelo < kurkanzel/ bu
kelime Pontos Rumca’sında güncel olarak
kullanılmaktadır.
Kurkuluç = eğri büğrü tepecikler, inişli
çıkışlı yer
Hel. κρόκο + κολάκια – kroko + kolaki <
kro-kolaki < kurkuluçi. Pontos Rumca’sında
kurkuluçi kelimesinin tamamı kullanıldığı
gibi, kelimenin “kuluçi” kısmı da, “horoz
ibiği” anlamında kullanılmaktadır. Bu kelime
yine toponim olarak ve kurkuli şeklinde
Yunanistan’ın Evia adasında
kullanılmaktadır.
Lakoz Irmağı = kuyu ırmağı
Hel. λάκκος – lakkos. Bu toponim
Yunanistan’da lakos şekliyle Kefalonia,
İyonya adaları, Lakonia, Peloponisos,
Mesinia vb. bölgelerde bolca
kullanılmaktadır.
Limli’nun yeri = gölün yeri
Hel. λήμνος – limnos. Bu kelime Pontos
Rumcası içerisinde toponim olarak
kullanılmaktadır. Örnek; Ocena (Köknar /
Çaykara / Trabzon) limni, limniya. Ayrıca bu
toponim, Yunanistan’da oldukça yaygın
kullanılan ve yüzlerce örneği bulunan bir
toponimdir.
Lival = küçük su kaynağı
Hel. λιβάδια – livadi. Kelime Pontos
Rumca’sında da güncel olarak
kullanılmaktadır. Bu kelime de Yunanistan’da
livadi, livadiya, livadion gibi değişik
formatlarda toponim olarak kullanılmakta ve
yüzlerce örneği bulunmaktadır.
Mağaraş = büyük dağ
Hel. μέγα + ράχη – mega + raxi. Kelimedeki X
harfi Pontos Rumca’sında Ş gibi
kullanılmaktadır. Dolayısıyla raxi = raşi
gibi telaffuz edilmektedir.
Makleso = afacan, canlı, vahşi
Hel. μάχλος,
μαχλάσι – maxlos, maxlasi.
Maynenzo = İncil de bir isim, çakmak taşı,
ateş yeri, ateşe sürükleme yeri
Hel. μάιναν + οδός – mainan + odos Kelime
mainas = sıcak ve Türkçeleşmiş biçimi ile
Manyas (Balıkesir) olarak da karşımıza
çıkmaktadır. Aynı zamanda, köyün bütün
toponim sistematiğine bakıldığında da, sıcak
veya ateş ile ilgili olması ihtimali güçlü
gözükmektedir. Anlamı; ateşe veya fırınlama
yerine götüren yol demektir. Kelimenin
ikinci kısmı olan “odo”, sürükleme ile
ilgili bir kelimedir. Bu ikinci kelimenin
“ozo” gibi telaffuzuna örnekler oldukça
çoktur. Arapçada eüdü – eüzü, ağdam –
ağzam,veleddallin – velezallin gibi örnekler
verilebilir. Kelimedeki D harfi zaten Türkçe
D gibi değildir. Bu harf, D harfini alt ve
üst dişlerin arasına dilin getirilişi ile
ortaya çıkarılan ses gibidir. Arapça
alfabenin dördüncü harfi The gibidir.
Anlamı; sokak, yol, vb. gibidir.
Oflara = ıhlamur ağacı
Hel. φλαμούρια – flamuria. Kelime hem fleri,
hem de flamuri, flampuri şekliyle de Pontos
Rumca’sında kullanılmaktadır. Fleri sadece
ıhlamurun ağacı, flamuri ise ıhlamurun
kullanılan yaprak ve tomurcukları için
kullanılır. Kelimenin başındaki O harfi,
kelimenin Türkçeleşmeye başlamasının sonucu
kelimeye eklenmiş ve seslendirilmeye
başlanmıştır. Çünkü, Türkçe de iki sessiz
harfle kelime başlamaz. Bu kelime; flamuri,
flamurion şekliyle toponim olarak
Yunanistan’da bolca kullanılmaktadır.
Oxlara = yeşil
Hel. χλωρό – xloro. Kelimenin başındaki O
harfi için bkz. Aynen Oflara gibi sonradan
eklenmiştir. Bu gibi örnekler de oldukça
çoktur. Kelimeye toponim olarak Ocena
(Çaykara / Köknar) köyünde xlorotis kurçe,
Kıbrıs Rum kesiminde de Xloraka formatında
rastlanmaktadır.
Refanlar = bir bitki türü
Hel. ρέφανος – rafanos. Pontos Rumca’sında
“refanitsa” ismi, bir bitki türü için
kullanılmaktadır.
Rimantos = ırmak, suların açtığı hendek
Hel. ρέμα + αντος – rema + antos < remantos
< rimantos. Bu kelime de Yunanistan’da rema,
remata, remati gibi formatlarıyla Thesalya,
Preveza, Epirus, Mesinia gibi bölgelerde
toponim olarak kullanılmaktadır.
Sanukli = komşu mahalle
Hel. συνοικία – sinikia. Kelimedeki Li
soneki ise Türkçe sonek olarak kullanılan
_lı’dir. Bu kelime, sinikia şeklinde
Yunanistan’ın Korintia, Peloponiso ve
Trikalon bölgeleri, sinikli olarak da
Türkiye’nin Malatya bölgesinde toponim
olarak kullanılmaktadır.
Saspalar = buruşma, sıkışma, kırma
Hel. συσπά – sispa < συν + σπάω – sin –
spao. Kelimedeki sonek, Türkçede kullanılan
Lar sonekidir.
Sehil = sıcak
Hel. σύχλιο – sixlio. Pontos Rumca’sında
kelimenin xliyo kısmı da sıcak anlamında
güncel olarak kullanılmaktadır.
Sülenler = havalandırma borusu, su borusu
veya hendeği
Hel. σωλήν – solon. Ayrıca; σολανόν –
solanon = bir bitki türü. Bir diğer kelime
Latince sola = ayakkabı altı, oturak vb.
Kelimedeki sonek, Türkçe de kullanılan ‘Ler’
sonekidir.
Trakli =
kömürlü
Hel. θράκα –
thraka. Kelimenin sonundaki sonek, Türkçede
kullanılan Lı sonekidir.
Vizalantoz = tuğlalık, kiremitlik, taşlık
yer, kiremit deposu
Hel. βησάλι – visali + antos < visalantos.
Ayrıca, βύσσαλο – visalo + antos <
visalantos.
Sikoşo = kurutma, kızartma, fırınlama yeri
Hel. σύκχος – sikxos. Bu kelime biraz farklı
dejenere olmuş olsa da, diğer toponimlerin
anlamlarına bakıldığında, kelimenin bu
anlamlarla ilişkili olabileceği muhtemeldir.
Zaxameya = hayvanların kaybolduğu yer
Hel. ζώα χαμός – za + xamos. Kelime Pontos
Rumca’sında türetilmiş bir kelime olduğu
anlaşılmaktadır. Bu kelime gibi birçok
birleşik kelimeye sözlüklerde pek
rastlanmayabiliyor.
Not:
yukarıdaki toponimlerin anlamlarına
baktığımızda, karşımıza tuğla, kiremit, taş,
taşlık, çakıl, çamur, sıcak, fırın, kömür,
yığın, yakılacak şey, havalandırma, kırma,
kırık, kum, iş hanı gibi kelimeler
çıkmaktadır. Dolayısıyla, bütün anlamların
birbiri ile ilişkisi göz önünde
bulundurularak, köyde kiremit, çakıl veya
tuğla imalatının varlığı, üretilen ürünlerin
satıldığı bir de iş hanının bulunmuş olduğu
tespit edilmiştir.
Kaynakça
1. Mega Leksikon tis Ellinikis Glossis. D.
Dimitrakou
2. Mega Leksikon tis Ellinikis Glossis.
Liddel & Scott
3. İstorikon Leksikon tis Pontiakis
Dialektu. A. Papadopoulou
4. Karadeniz Ansiklopedik sözlük. Özhan
Öztürk
5. Türkçe İngilizce sözlük. Redhouse
6. Türkçe Farsça Sözlük. İbrahim Olgun -
Cemşit Drahşan
7. Lexicon Latino-Graecum. E. D. Tsakalotou
8. Hakasca - Türkçe Sözlük. Ekrem Arıkoğlu
9. Divanü Lügati’t Türk. Kaşkarlı Mahmud
10. Uzbek Dictionary. Nicholas Awde –
William Dirks – Umida Hikmatullaeva
11.
Türkmen – English Dictionary. Jonathan
Garrett - Greg Lastowka - Kimberly Naahielua
- Meena Pallipamu
12.
1997,1998 Uyghur Dictionary Project
13.
Etimologia. Theodoros Moisiadis
14.
Microsoft Encarta 2005
15.
Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü – Mehmet
Kanar
16. The
Hittite Dictionary – Hans G. Güterbock and
Harry A. Hoffner
17.
Ansiklopedik Türkçe Sözlük – Kemal Demiray
18.
Trabzon-Maçka etimoloji sözlüğü – Kudret
Emiroğlu
19.
Lazca Türkçe-Türkçe Lazca sözlük - Metin
Erten
20. Öz
Türkçe Sözlük – Ali Püsküllüoğlu
21. Leksiko Pontiakis Dialektu –
Thomas Tsopuridis
22.
Toponimiko Tis Karpathu – Konstantinos Minas
23.
Yirmi beş adet farklı Yunanca yerel ağız,
şive ve lehçelere ait sözlüklerden de
yararlanılmıştır.
Açıklamalar
Kelimelerdeki
“X” harfleri Türkçede sert H veya Arapçanın
yedinci harfi ‘He’ nin karşılığıdır. Bazı
makalelerde bu harfin yazılış şekline KH
gibi de rastlanılabilir. X harfi ile Pontos
Rumca’sından bir kaç örnek olarak, Xorevo =
Horon yapıyorum, Xara = Sevinç, Xoli =
Kızgınlık, küsme gibi kelimeler verilebilir.
Ayrıca X harfinin önüne E, İ gibi sesli
harflerin gelişi ile Türkçe Ş harfine
dönüşmektedir.
Türkçe olan
toponimlerin etimolojisinin yapılmasına
gerek duyulmamıştır.
Etimolojide
kullanılan metotlar
1. Etimolojide
A-A, İ-A, E-A, İ-O ve benzeri sesli
harflerin bir araya gelişi ile birisinin
ortadan kalkması dikkate alınmıştır.
2. Etimolojide
sesli harflerin deforme olma şekilleri U < O
< A < E < İ arasında oluşması muhtemel
sürece dikkat edilmiştir.
3. kelimelerin
sonunda bulunan Yİ, YA, YO gibi harflerin
GİA, İA, İO gibi harflerden oluşabileceği
dikkate alınmıştır.
4. Pontos
Rumca’sının deforme şekli göz önünde
bulundurulmuştur.
5.
Etimolojide, yerel dilden başlayarak, daire
şeklinde ve dışa doğru gidilerek, etki
alanına girmesi muhtemel diller
incelenmiştir.
6. Rumca
kelimelerin Latince harflerle yazılışı
sırasında uğradıkları deforme şekilleri de
dikkatle alınmıştır.
Derleme: Y. Düzenli
| 
