baba

1. is. Çocuğun dünyaya gelmesini sağlayan, kendi dölünden çocuğu olan er-kek.

Karadeniz yerel dialektlerinde boba (Gire-sun, Trabzon, Ordu), OYA (Ordu); buba (Ordu, Giresun) AC 309, OYA 49/181 (Fat-sa). Rize çocuk dilinde babaka G 27.

     Doğu Karadeniz Türkçesinde, kelimenin, Anadolu ağzında bulunan “koruyucu, velini-met, saygı ifadesi olarak yaşlılara verilen unvan, ecdad, ata” kullanımına rastlanıl-maz.

     Trabzon Rumcası ḉir “baba” (Çaykara).

Bununla birlikte peder ve baba kelimeleri de Rumca içinde sıklıkla kullanılmaktadır.

< Farsça peder, modern Yunanca pateras (πατέρας)

     Trabzon Türkçesinde, yakın zamana ka-dar aynı anlamdaki peder kelimesi de yay-gın olarak kullanılmaktaydı. Doğu Trabzon Türkçesinin bir özelliği olarak baba ve anne kelimeleri cümle içinde ek almadan kullanı-lır:

     “Baba çarşiya gitti (babam çarşıya gitti)”

     “Anne hastalandi (annem hastalandı)”

     Lazca Pazar baba, eba, Ardeşen beba İA 9, ME 33, Megrelce baba (baba) MNG 19.

Atasözü: Babadan adamlık değil, miras kalır AVD 55 (Bulancak)

     Dünya dillerinde, baba anlamında kulla-nılan tüm kelimeler, ait olduğu dilin en eski bir kaç kelimesinden biri olmalıdır. Bu yüz-den etimolojik açıdan analiz edilmesi için dillerin doğduğu ilk günlere kadar uzanmak gerekebilir. Kök kelime apa, aba çocuk dili denilebilecek basitlikte bir telaffuza sahiptir. Ural Altay dilgrubuna özgü gibi görünen ba-ba, Sümerce (aynı zamanda Ur şehrinin 70 km güneyinde bulunan Lagash şehrinin ko-ruyucu Tanrıçasının adıdır), Hurrice ve Çin-ce’de de bulumaktadır. Bu da kökenbilim açısından net bir tespit yapmayı zorlaştır-maktadır. Paris'te bulunan Dilbilimsel Tarih Öncesi Antropoloji Organizasyonu (Associa-tion for the Study of Linguistics and Prehis-toric Anthropology) üyesi Dr. Pierre Bancel, bugün konuşulan 1000 dilden 700'ünde var-olan papa kelimesinin bu dillerin % 71’inde baba veya benzer anlamlarda kullanıldığını, bu özelliğinin tek açıklamasının ortak soy ol-duğunu ileri sürmektedir. Bazı araştırmacı-lar, tüm dillerin 50 bin yıl ya da daha önce-sinde konuşulan ortak bir dilden geldiğini, diğerleri ise tek bir dil fikrinin mümkün ol-madığını ve birbirlerinden bağımsız olarak geliştiğini savunmaktadır. Ortak bir proto di-lin varlığına inanan bilim adamları, 14 dil grubunda, en kıyıda köşede kalmış dillerde bile, baba ve anne anlamına gelen kelime-lerin birbirine benzerliğini kanıt olarak gös-termektedir:

     Swahili ve Mandarin dil gruplarında 'ma-ma' ve 'baba', Malay dil grubunda 'emak' ve 'bapa', Apalai'de (Amazon nehri havzasında) 'aya' ve 'papa' ve Bengali'de 'ma' ve 'baba' gibi. Bu görüşün aksini savunan bilim a-damları da bir bebeğin söyleyebileceği ilk seslerin ma ma ma, da da da veya pa pa pa olacağını bunun sebebinin de insan beyninin programlanış şekli olduğunu iddia etmekte-dir.

     Pennsylvania Üniversitesi'nden Don Rin-ge, anne ve babaların çocuklarının çıkarttığı ilk sesleri kendileriyle bağdaştırdığı, bunun da 'papa' kelimesinin birçok dilde baba anlamına gelmesini açıkladığı görüşündedir  (Baby's first word filled Stone Age Papa with pride, By David Derbyshire)

www. telegraph. co. Uk/news

     Türkçe aba (Türkmen, Anadolu, Azeri, Kırgız, Yakut  aba, Kazak apa, Özbek, Uygur opa, Tuvan awa), Macarca apa (baba, pa-paz), Sümerce pab, pap, pa (baba, kardeş, adam, lider) ve abba (büyük, ata, baba), Kıpti dili (Mısır) apa (saygı belirtir), Akatça abu (baba), bask apaiz (papaz), Etrüsk apa (baba), Eski izlanda afe (adam, koca), Goth apa (adam, koca), Sanskrit avuka (baba), Farsça aba, Kürtçe aba/baba, Puştu abu, Urdu Baabul (< Hintçe).

     Aba kelimesi modern Türk dillerinde ata, büyükbaba, büyükana, baba, ana, amca, hala, ağabey, abla hatta metaforik olarak ebe anlamında kullanılmaktadır. Türkçenin eski kayıtlarında:

     Hakani “ajunka apa enmişinde berü”, Çağatayca epe, Oğuz ebe, Kıpçak ebe CL 5. Hint Avrupa Kökenli dillerde ise baba anla-mına gelen iki kök bulunmaktadır:

akka (İtalik acca, Yunanca ακκω, Hintçe ak-ka) ve peter (Kelt athir, Alman Vater, Goth fadar, İtalik pater, Yunanca πατηρ, Toharca pacar, Hint pitar, Ermeni hayr), Macarca apó, Yunanca aia (yeryüzü, anavatan), La-tin ăvus (büyükbaba), Kelt avios,

     Ermeni hav, havu, Hemşince dad “baba” DKL 21. Lazca baba ME 33, Megrelce baba (baba) “baba” 19

     Büyükbaba anlamında Lazca ṗaṗu, (Pazar) ṗaṗuli (Fındıklı) “dede, büyükbaba”  İA 384, Megrelce babu (babu) “dede” MNG 19, Gürcüce babua (babua) “dede, büyük-baba”

     2. is. Çatı yapımında kullanılan, kalın, ahşap ana direk olup, diğer makas ağaçları-nın birer ucu babaya mıhlanarak çatı inşa edilmektedir SD 145 (Ordu); baba “mahya direği” (Ulubey), baba direği “mahya dikme-si”  (Köprübaşı) Güngör, 1987: 42

     3. is. Veba hastalığı, davun SD 145 (Gü-müşhane)

     4. mec. Hayali bir yaratık “Babalar yiye seni” (Gümüşhane)

     Muhtemelen veba hastalığının metaforik kullanımından kaynaklanmıştır.

     Anadolu’da baba “koyun ve insanların akciğerlerine arız olan bir hastalık” SD 145 (Kayseri)

.

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola yayıncılık, İstanbul. 2005. ISBN: 975-6121-00-9.