Trabzon tarihi

Roma imparatorluğu dönemi

 Antik Trapezus (Bk), Sinop’lu kolonistler tarafından MÖ 756 yılında kurulan, doğudaki en eski Yunan kolonilerinden biri-sidir.

Antik Trabzon hakkında en eski ve de-taylı bilgiyi MÖ 401 yılında Onbinler olarak anılan paralı askerlerin arasında bulunan Yunanlı yazar Xenophon’un, Anabasis adlı eserinden almaktayız.

Modern Trabzon’un çevresindeki illere bir göz atınca ister istemez antik Trape-zus’la aynı yerleşim alanı olup olmadığı so-rusuna cevap aranmaktadır:

Antik Kotyora, modern Ordu’yla, Kerasunda, Giresun’la, Argyropolis, Gümüşhane ile farklı alanlarda gelişmişlerdir. Acaba Palaia Tra-pezous (Eski Trabzon) denilen ve bugünkü Rize sahilinde Furtuna Deresi’yle, Hakorda Deresi boyunca 2 km. uzunluğundaki alan-da yer alan alan Ksenophon’un, Trapezus di-ye tanımladığı yermidir? Rus ordusu 1. Dünya savaşında 5 Mart 1916’da bu bölgeye çıkarma yapmış ve yaşayanları Megreli (Lazcanın Megrelceyle benzerliğin-den dolayı) olarak tanımlamıştır CBF 370.

Palaia Trapzous’un adına rağmen antik bir yerleşim olduğunu kanıtlayan herhangi bir arkeolojik kanıt yoktur. Antik çağdan kalma, eski Trabzon paralarının bir yüzünde Apollon başı, diğer yüzünde bir gemi burnu ile çapa bulunmakta olup daha o dönemde şehir işlek bir liman idi İSL.

Osmanlı ordusunda olduğu gibi hatta çok öncesinde Strabon’un belirttiğine göre daha antik çağda, Pers savaşları sırasında Trabzonlulardan denizci olarak faydalanıl-mıştır.

Büyük Mithridates (MÖ 11- 63) zama-nında Trabzon, Pontus Devleti’nin kereste ve gemi ihtiyacını karşılıyordu. MS 1. yüzyıl ortalarından itibaren, Roma İmparator-luğu’nun büyük bir hudut şehri olan Trabzon için bir gelişme devri başlamış; MS 58 yılında Domitius Corbulo Trabzon’u Tiridates’e karşı Roma Ordusu’nun ikmal merkezi yapmış, MS 64 yılında Roma donanmasının Karadeniz filosunu Trab-zon’da konuşlandırmış, Vespasianus döne-minde (MS 69-79) Trabzon’u, Sattaia Yukarı Kelkit havzası üzerinde, Anadolu’ya bağlayacak askeri yol ile sahil yolu inşa edilmiştir. Bu sayede İran, Yukarı Mezopo-tamya ve Doğu Anadolu ile ticaret yapma imkanı bulan Trabzon hızla gelişmiştir.

Bilhassa İmparator Hadrian (MS 117-138), Trabzon’a iki defa gelmiş ve kendi a-dıyla anılan limanı yaptırmıştır; yaptırdığı dalgakıranın izleri Finlay ve Texier tarafın-dan da tespit edilmiş olup, yakın zamana kadar su altında seçilebiliyordu İSL.

Bu hükümdarın heykelini görmüş olan Arrianus, Hadrian’ın Trabzon’da bundan başka yaptırdığı hipodrom, amfiteatr ve su kemerlerinden bahseder (Pont. Eux. v, ıı).

Septimius Severus ve Pescennius Niger arasındaki iç savaşta Trabzon, ikinci adaya sadık kalmanın sıkıntısını Severus’un mili-tarist diktası (MS 193-211) altında fazlasıyla çekmiştir.

Trabzon tarihinin dönüm noktalarından biri MS 257 yılında Goth’ların şehri yağma-lamasıdır. Zosimus, şehri koruyan iki duvara rağmen Gothlar’ın şehre girdiğini evleri, ta-pınakları yıktıklarını yazmıştır:

“Onlar kente saldırdıklarında, iki ayrı surla çevrilmiş bu korunaklı kenti, ele geçi-rebileceklerini akıllarından bile geçirmiyor-lardı. Bununla birlikte, şehirdeki askerler iyice miskinliğe ve ayyaşlığa kapılmışlar, surların üzerindeki nöbetçiler bile görevlerini ihmal ederek sefaya, aleme dalmışlardı. İsti-lacılar, tırmanmak için hazırladıkları ağaçları önceden surların önüne yığdılar. Kısa bir sü-re sonra da, gece olduğunda, surlara tırma-narak şehre girdiler. Bu ani ve beklenmedik saldırı, askerlerde paniğe neden oldu ve bir kısmı kentin muhtelif kapılarından dışarı kaçtı, diğerleri ise düşman tarafından öldü-rüldü. Böylece şehir zaptedildi. İstilacılar sayılamıyacak miktarda para ve çok sayıda esir ele geçirdiler, çünkü tüm bölge halkı, korunaklı olduğu için bu kentte toplanmıştı. Daha sonra tapınakları, evleri, güzelliği ya da büyüklüğü ile dikkate değer olan her şeyi yıktılar. Çevredeki bölgeyi de istila ettikten sonra, muazzam bir ganimet töreni düzenleyerek, tekrar ülkelerine geri döndüler”

(Zosimus, Nea Historia I.33; AMC 77)

Bu yağmanın şehrin gelişimini yavaşlat-tığı düşünülmektedir.

1863-1866 yılları arasında Trabzon sahi-linde yeniden inşa edilen (1963 yılında yıkıl-mıştır) Nyssa’daki St. Gregory Kilisesinde, Diocletian zamanında (MS 284-304) tarihin-de kilisenin tamir edildiği yazılmaktaydı.

Yağma ile tamire başlanma zamanı ara-sındaki dönem şehrin kendini toplama dö-nemi olup, Trabzon bu dönemde kendi adına para basmayı bırakmış dolayısıyla ‘özgür şehir’ konumunu kaybetmiştir.

Trabzonda bir Roma prokonsülü ikamet etmeye başlamış ve 2. Pontus lejyonu bura-yı üs yapmıştır. Ermenistan’a en yakın liman şehri olduğundan I. Justinian döneminde (MS 527-565) Çani (Laz) ve Perslere karşı surlar tahkim edilmiş, Eugenios adına su ke-meri inşa edilmiş, böylece yeniden yapı-landırılan şehir, doğu seferlerinde üs vazi-fesi görmüştür.

Roma İmparatoru Diocletian döneminde (MS. 284-305) katledilen St. Eugenius Bi-zans ve Trabzon İmparatorluğu döneminde şehrin koruyucu azizi olarak kabul görmüş-tür.

MS. 824 yılında bir Strategos tarafından yönetilen, Chaldia Theması’nın merkezi yapılmıştır. MS 1071 yılında Malazgirt Savaşı sonrası, Selçuklular’ın, Roma’ya (Bizans) üs-tünlük sağlamasının ardından, (Bk) Thedore Gavras adında Kuzey Gümüşhane’nin Atra köyünden bir yerli lider, Selçuklulardan şehri geri almıştır. Roma İmparatoru I. Alexios, Gabras’ın egemenliğini tanımakla birlikte iyi halinden emin olmak için Gabras’ın oğlu Gregory’i kendi kanından bir prensesle evlendirip rehine olarak yanında tutmuştur. Gabras ailesi şehrin ve civarının kaderini uzun süre elinde tutmuştur. Yazıılı kay-naklarda 12. yüzyılda Trabzon’un son yö-neticisi olarak Nikephoros Palaiologos adlı birisi görülmektedir (Niketas, 295; Σύνοψις Χρονική, 308)

MS 1204 yılında İstanbul’un haçlı işga-line uğramasıyla tahtı bırakan İmparator Andronicus I. Komnenos’un iki torununun, Trabzon’a gelip kendilerini Roma İmparator-luğu’nun yasal varisi ilan etmeleriyle 1461 yılında Osmanlı müdahalesine dek süren ba-ğımsız bir (Bk) Trabzon İmparatorluğu dö-nemi yaşanmıştır.

Bu dönemde 1223 yılında Selçuklu Sultanı Melik (Muhittin Tuğrul Şah), Trabzon’a üç başarısız saldırı gerçekleştirmiş, şehri izole etmiş, Türkmen akınları 1223, 1297, 1336, 1341 ve 1456 tarihlerinde tekrarlanmışsa da sonuca ulaşmamıştır.

Anadolu’nun 1243 yılında Moğol istilasına uğramasının ardından Trabzon, Moğollara vergi ödemeye başlamıştır. Moğol istilası Türkmen kabilelerinin Anadolu’ya göç et-mesine sebep olmuş ve Selçuklu Devleti ile Hristiyan bölgeleri arasındaki tampon böl-gelere yerleşerek Anadolu’nun demografik yapısını değiştirmişlerdir (Wittek, 1936). Anadolu’da görevli bulunan Moğol komu-tanlar bağımsız beylikler kurma arzusu gös-termişlerdir. 1344 tarihli Venedik döküman-larında adı “Anadolu ve Karadeniz’in Efendisi” olarak geçen, İlhanlı komutanla-rından Eretna 1341’de sınırları güneyde Niğde ve Aksaray’dan doğuda Kolonia (Şarkıkarahisar) ve Erzincan’a kuzeyde Samsun’a dek uzanan bağımsız bir beylik kurmuş ve Trabzon İmparatorluğu’na komşu olmuştur (Morozzo, 1962: 277 Ratana est dominus tocius Turchie Maris Maius; Zachariadou, 1979: 336)

Trabzon 1347’de büyük bir tabii felaket geçirmiş (deprem?), bunun yanısıra 1243, 1303, 1319, 1341, 1456 tarihlerinde çıkan yangınlarda şehre ciddi boyutlarda zarar vermiştir (Lazaropoulos, ed. Papadopoulos Kerameus, FTIT, 120-22; Chalkokondyles, Bonn ed., 466-67).
Trabzon İmparatorluğu döneminde özellikle 1. İzzettin Keykubat’ın Sinop Limanı’nı ele geçirmesiyle Trabzon, Anadolu Rumlarıyla bağlantısını kaybederek izole edilmiştir. Bu izolasyon dönemi yörede bugün dahi konuşulan Rumcanın ortaçağ özelliklerini sürdürmesine sebep olmuştur (Mackridge, 1987: 115-137)