TRABZON İMPARATORLUĞU

Trabzon ve civarında 1204-1461 yılları arasında varlığını sürdürmüş, Roma İmparatorluğu’nun mirasçısı bir Rum devletinin adı.
Daha önce Ünye bölgesinde vali olan ve Bizans tahtını elinde tutan Komnenosların sonuncusu olan maceraperest Andronikos Komnenos'un (MS 1183-1185) ayaklanan Bizans halkı tarafindan tahtan indirilip ye-rine Angelos hanedanından birisinin geçiril-mesinin ardından, Andronikos ve kör olan oğlu Manuel vahşice öldürülmüştü. Manu-el'in hapsedilen Aleksius ve David adındaki iki küçük çocuğu halaları olan Gürcistan Kraliçesi Thamara tarafından hapisten kaçırtılmıştı. Thamara, çocuklarla birlikte Bizan-sın mücevher hazinesini de götürmeye mu-vaffak olmuştur.
İstanbul, 17 Temmuz 1203 tarihinde Haçlılar tarafından işgal edilerek Aleksius IV. tahta geçirilmiş ama 1204 Ocak'ında İs-tanbul halkı isyan ederek Aleksius IV.'yu öl-dürmüş ve tahta babasının damadı V. Murtzuphlos'u geçirmiştir. Bu olaydan sonra kendi aralarında anlaşan Haçlılar 13 Nisan 1204'te şehre saldırarak, üç gün şehri yağ-malamış, İstanbul'da bir Latin devleti kur-muşlardı. Roma İmparatorluğu’nun başken-tinde bir Latin devleti kurulmasından sonra, Bizans tahtının varisleri ve asilzadeler İstan-bul'dan kaçarak sığındıkları bölgelerde yerli halkın desteği ile Bizans'ın devamı sayılan devletler kurmuştur. Bunların birisi Thedore Laskaris'ın (Deli Theodore) İznik'te (Nicea) kurduğu devletti.
Komnenos hanedanının varisleri olan Aleksios ve David sığındıkları Gürcü Kraliçesi halaları Thamara'nın (1184-1212) sağladığı bir ordu ve yerli paralı askerler ile Doğu Ka-radeniz sahillerinde ortaya çıkmış ve 1204 Nisan'ında Trabzon'u ele geçirmiş, Alexios kendisini tüm Paflagonya'nın efendisi ilan ederek, Büyük Komnenoslar olarak 257 yıl sürecek en uzun ömürlü Rum hanedanını kurmalarını sağlamışlardır.
Aleksios’un kardeşi David, sahil boyunca ilerleyerek Samsun ve Sinop'tan sonra Kara-deniz Ereğlisi’ni de ele geçirmiş, fakat İstan-bul'daki Latinlerin de desteğini alan Thedore Laskaris tarafından durdurulmuş, dahası Laskaris Amasra ve Ereğli'yi geri alarak Komnenoslar’ı Sinop'un batısından atmıştı. Bu dönemde Selçuklular, liderleri I. İzzeddin Key Kavus (ö.1220) önderliğinde, 1214 tari-hinde David'i Sinop önlerinde sağ ele geçirip şehri almışlar ve ancak yüksek bir fidye, yıl-lık vergi ödeme, sefer zamanı Selçuklu or-dusuna asker gönderme şartlarını içeren bir anlaşma karşılığı serbest bırakmışlardı (Pa-padopulos Kerameus, Fontes, i, 131; İbn-i Bibi, el- Evamirü’l Alaigye fi’l- umuri’l- Alaiyye, s.147).
Aleksius’un ölümünün ardından, zama-nında Deli Thedore’un generallerinden biri olan, yeğeni I. Andronicus (Lakabı Gidon < gidos “gardiyan”) tahta geçer. Bu dönem vergi taşıyan bir Trabzon gemisi fırtına nedeniyle Sinop limanında Selçuklular’ın eli-ne düşer; Alaattin Keykubad'ın oğlu Melik gemiye ve paraya el koyup yolcu ve müret-tebatı esir edince, Selçuklular’ın hakimiye-tinden çıkmak için bu olayı fırsat olarak gören Andronikos donanmasını Sinop'a gön-derir, şehrin surlarına kadar olan bölgeyi yağmalatır. Müsadere edilen gemilere mu-kabil, Selçuklu donanmasını mağlup ve tay-falarını esir ettirip, gemiyi ve esirleri kur-tarır, parayı geri alır TLGİ 20-21, İSLM.
Bu olayın üzerine I. Alaettin Keykubat (ö. 1237), reis Hayton idaresindeki donan-masıyla denizden ve Doğu Anadolu seferi dolayısıyla Erzincan’da bulunan ve Melik adlı komutanın emrindeki kuvvetlerle karadan kuvvetler sevk ederek Trabzon’u kuşatmış-tır. Kuşatmaya ait notlar Trabzon metropo-liti Joannes Lazaropoulos tarafından 14. yüzyılın ikinci yarısında not edilmiştir:
Deniz kuvvetleri limana ulaşıp, Melik, kuv-vetleriyle Bayburt ve Maçka’dan geçerek ku-zey ve güneyden şehre saldırmış ama Trab-zonluların şiddetle direnmeleri yüzünden muvaffak olamamıştır. Gece yarısı yaptığı bir saldırıda ani bir fırtına çıkınca ve şiddetli yağmur ve sel nedeni ile dağılan Selçuklu ordusu dağlara doğru çekilirken, Melik Gıyaseddin Keyhüsrev Maçka'lı dağlılar tara-fından yakalanmış, Trabzon'a imparatorun huzuruna getirilmiştir.
Andronikos ihtiyatlı davranarak Melik’e iyi muamele eder ve onu bir grupla birlikte serbest bırakır. Trabzon, bu zaferden sonra Selçuklu Sultanı'nın hizmetine asker gön-dermek, vergi ve hediye vermek yükünden kurtulur dahası zaferin şehrin koruyucusu St. Eugenios’in sayesinde kazanıldığını dü-şünen halk tarafından St. Eugenios kilisesi Altınbaşlı Bakire olarak adlandırılmaya baş-lanır (Papadopulos Kerameus, Fontes, i, 30-31,76, 116-132; Panaretos, ch.2)
Celaleddin Harzemşah, Gürcistan'ı işgal ederek Trabzon’a komşu dahası Asya’nın batısında hakimiyet için Selçuklu Sultanı’na rakip olunca, Trabzon bu rekabette tarafsız kalması mümkün değildir. Bununla birlikte Celaleddin ile Trabzonluların ittifaklarına da-ir verilen biligilerin doğruluğu tartışmalıdır (J. Ph. Fallmerayer, Geschichte des Kaiser-thums von Trapezunt, Münih, 1827, s.108). Celaleddin Harzemşah, 10 ağustos 1230’da Yassı Çimen’de I. Alaeddin Keykubat ile müttefiklerine yenilince, Harzemiler’den 3.000 kadarı Canik dağlarını aşarak Trabzon bölgesine sığınmıştır (Abul-Pharajius, Histo-ria Orientalis,314; Atü’l- Farac 439; Chroni-con Syriacum, Bedj n, s 467) Sığınanların pek çoğu Trabzon köylüleri tarafından öldü-rülmüştür. Miller ise Beauvais’i kaynak gös-tererek, Trabzon’un savaşta kaybeden ta-rafta yer aldığını bunun karşılığı olarak Sul-tana 200 mızraklı veya 1000 adam haraç karşılığında verdiğini belirtmektedir (TLGİ 24; Vincent de Beauvais Speculum histo-riae, xxx, ch.144 p. 1282 [Doubai, 1624])
Trabzon imparatorunun, I. Alaettin Key-kubat’ın hakimiyetini tanıdığı ve tabiiyet şartlarına uyarak gönderdiği kuvvetlerinin Alâaddinle birlikte Eyyübilere karşı hareket ettikleri kaydedilmiştir (İSLM; İbn-i Bibi s.438)
Moğollar Gürcistan, İberya ve Lazika bö-lgesini ele geçirip, Trabzon'a iyice yaklaş-mış, bu sırada Savastopoli Rum haki-miyetinden çıkmış, bağımsız bir krallık ol-muştur (Bessarion, Encomium, xiii, 177-184)
Andronikos’un ve yerine geçen I. John’un ardından “büyük kumandan" ve "talihli" lakaplı I. Manuel (1238-1263), mız-raklı askerlerini hizmetine verdiği Selçuklu-ların, Baycu Noyan komutasındaki kuvvetle-rinin, 1243’te Kösedağ’da Moğollara yenil-mesiyle, Moğol hakimiyetini tanımak zorun-da kalmıştır (Rubruquis de Backer, Paris, 1877, s.6)
Trabzon Kralları, MS 1256'dan itibaren Moğolların batıdaki varisi olan İlhanlılar’la da iyi ilişkiler geliştirmişler, İlhanlı başkenti olan Tebriz ile Erzurum üzerinden yapılan ti-caretin limanı olan Trabzon önem kazanınca iyiyce zenginleşmişlerdi. Çin’i ziyaret eden Venedikli Marko Polo bile 1295’te Tebriz’den Venedik’e Trabzon üzerinden dönmüştür.
Trabzon’un ipek yolu üzerinde kilit nok-tası olan bir liman konumuna dönüşmesi ve İlhanlı hakimiyetiyle Erzurum-Tebriz ticaret yolunun güven altına alınmasının sağlanma-sıyla canlanan ticaret, Akdeniz deniz tica-retini tekel altına almaya çalışan Cene-vizliler ve Venedikliler’in dikkatini çekmiş, Trabzon'da ticaret kolonileri olan her iki grup da özellikle İmparator II. Aleksius (1297-1330) zamanında pek çok imtiyaz el-de etmişlerdi. İlhanlılara tabi olan ve ticare-tin gün geçtikçe zenginleştirdiği Trabzon, İran’a her sene haraç olarak üç tümen ver-mektedir (Kazvini; Nuzhat al-kulab, G. Le Strange, London, 1915, s.100)
1261 yılında Konstantinapole, Latin işga-linin ardından kendini ancak toparlayabil-miştir. VII. Michael kendini Roma İmpara-toru ilan etmiş ve Trabzon İmparatoru’nu ise "Laz hükümdarı" olarak tanımlamıştır (Nike- phoros Gregoras, i, 149)
Trabzon bu döneme kadar Roma (Bi-zans) İmparatorluğu’na ait sembol ve simgeleri kullanmış bu yüzden Constan-tinapolis/Byzantion ile sorun çıkmıştır. Miras sorununu II. Aleksios’un kendini “tüm doğu, İberya, İberya ve denizaşırı illerin impara-toru” ilan etmesi bile çözmemiş, Roma’nın (Bizans) resmi tarihçileri, siyasi rakip olarak gördükleri Trabzon kralları için imparator ünvanı ısrarla kullanmamışlardır.
II. Alexios döneminde Türkmenler akın-lar yaparak, imparatorluğun ikinci şehri Gi-resun'a sızmaya başlamışlardır. 1302 yılında Türkmenlerin çoğu öldürülmüş ya da ko-vulmuş ve akınları önlemek için büyük bir kale inşa edilmiştir. Diğer yandan uzun za-man önce Trabzon’a yerleşmiş Cenevizliler’i engellemek amacıyla rakipleri olan Vene-dikliler’le de 1319 tarihinde bir ticaret anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşmaya göre Venedikliler’den de Cenevizliler’in verdiği o-randa vergi alınacak, onlara da kilise, am-bar ve ev inşaası çin yer verilecektir.
1306 tarihli bir kitabede, Tzanichities ve Kamachenos adlı iki yerli ailenin güç kazan-dığı ve imparatorluğun yerli aristokratlar olan Mezokahaldi'ler ve Bizans aristokra-sisini oluşturan Scholar'lar arasında iktidar kavgasının yaşandığı dönemden bahsedil-mektedir.
Kraliçe İrene’ye karşı ayaklanan yerli aile liderleri yenilir ve yerli lideri Sebastos Tza-nichites ele geçirilir. İç çekişmelerden dolayı direniş görmeden şehri yağmalayan Türk-menlerin 1341 yılıda yaptıkları akınlarda, şe-hir alevler içinde kalır. Yarım yanmış vü-cutlar ve kaldırılamayan cesetlerden dolayı salgın hastalık başlamıştır.
O dönem Trabzon metropoliti olan And-reas Libadenos'un notlarıyla, Trabzon Met-ropolitliği arşivinde kayıtlar mevcuttur (Bes-sarion, Encomium, xiii, 192).
II. Alexios’un kızı ve Basil'in kardeşi An-na Anachoutlou yangının sönmesinden sonra Laz savaşçıların desteğiyle tacı zorla ele geçirmiş ve 17 Temmuz 1341 tarihinde kendini kraliçe ilan etmiş ama iktidarı uzun sürmemiştir. 4 Eylül 1342’de III. John’un Altın Başlı Bakire Kilisesi’nde taç giymesiyle Laz (yerli) iktidarı sona ermiştir.
1346’da Türkmenler Trabzon'a bağlı Ün-ye'yi ele geçirirmişlerdir. Eylül 1347de ise Trabzonda veba salgını başlayıp, 7 ay sürmüştür. Floransalı yazar Villani, kent içinde beş kişiden birinin sağ kaldığını yazmıştır (Historie Florentine, apud Mura-tori, RIS, xiii, 964). Üstüne bir de deprem olunca Trabzon iyice güçsüzleşmiştir.
1348’de gerçekleşen bir başka Türkmen saldırısı dağlarda yaşıyan Tzanların yardı-mıyla üç günlük bir savaştan sonra püs-kürtülmüştür.
Cenevizliler 1348’de İmparatorluğun i-kinci şehri Giresun'a saldırıp yakarlar. Mayıs 1349’da ise 2 Ceneviz kalyonu iyice cüret-lerini arttırıp Caffa'daki üslerinden İmpar-torluğun başkentine saldırıp limanındaki küçük bir galyonu yakmıştır. Rumlar ise inti-kamlarını Trabzon’daki Ceneviz kolonisini yağmalayıp almış ama 6 hafta sonra 3 Ce-neviz kalyonu daha gelince, uzun tartış-malardan sonra barışma kararı alınmıştır. Cenevizlilere eski imtiyazları verilerek 1316 yılın-daki anlaşma yenilenmiştir.
İmparator III. Aleksios (1349-1390), Trabzon’u hedef alan Türkmen taarruzlarını bertaraf etmek, evlilik yoluyla dış ilişkilerini güçlendirmek için, güzeller güzeli kız kar-deşi Maria'yı (Despina Maria) Akkoyunlu Tur Ali Bey’in oğlu Kutlu Bey (1352) diğer kızkardeşi Theodora’yı Ordu hakimi Hacı E-mir Bey ve kızı Evdokya’yı da Kelkit beyi, Emir Taceddin ile evlendirmiştir. Bu evlilikler bile Türkmen akınlarının sonunu getirmemiş bu arada bu arada ciddi bir Tzan ayaklan-ması yaşanmıştır (MS 1380)
Yıldırım Beyazıd, 1398’de Samsun ve ci-varını ele geçirerek, hakimiyetini Trabzon İmparatorluğu sınırlarına kadar genişletmiş dahası Manuel’den kendisini tanıyıp haraç vermesini istemiştir. 1404’te Trabzon’a gi-derek imparator ve oğluyla bizzat görüşen Clavijo, Trabzonlular’ın Beyazıd’a vergi ver-diklerini belirtmektedir (Embassy to Ta-merlane 1403-1406 trc. G. Le Strange Lon-don, s.1949) Bu dönemde Timur’un Ana-dolu’ya girip 1402'de Ankara Savaşı’nda Beyazıd'ı yenmesi Manuel’i rahatlatmıştır.
Moğol ordusu zaferinin ardından sınırla-rını Giresun'a kadar genişletmiştir. Bavyeralı Johann Schiltberger, bu dönemde Timur'a esir düşmüştür. Schiltberger anılarında, Trabzon'dan Tarbesanda krallığı olarak bah-setmekte, onun meyva bahçeleri ve üzüm bağları ile dolu küçük fakat sıkı korunan bir ülke olduğundan bahsetmekte SCH 102 ve şöyle devam etmektedir:
“Bunun üzerine oradan ayrılıp Kereson (Giresun) şehrine vardık. Lasia bölgeside yukarıda adı geçen krallığa aittir, verimli bir memleket olup şarap (üzüm) yetiştirilir, ahalisi Rumdur” SCH 106.
İspanya Kralı III. Enrique’in Timur’a elçi olarak gönderdiği Ruy Gonzales De Clavijo 11 Nisan 1404’de Trabzon’a ulaşır, şehirde 16 gün kaldıktan sonra Semerkant’a doğru yola çıkacaktır. 1406’da ülkesine döndüğü zaman kaleme aldığı anılarında Trabzon İm-paratorluğu’nun başkentinin son derece korunaklı bir yer olduğunu vurgulamaktadır:
“...Şehrin duvarları, gerideki dağ eteklerine kadar varıyor. Şehrin bir tarafında küçük bir nehir akıyor, nehrin suları derin bir uçurum-dan geçiyor ve bu suretle Trabzon, bu ta-raftan son derece müstahkem bir mahiyet alıyor. Diğer taraflar hep ova olmakla bera-ber, şehrin suru gayet kuvvetlidir” (Clajivo, 112-13)
Yine Clavijonun verdiği malumata göre Trabzon'da kaleden başka biri Cenevizliler’e diğeri de Venediklilere ait iki kule olduğunu biliyoruz. IV. Aleksius (MS 1417-1429) za-manında, Cenevizler üç kalyonla Trabzon donanmasını yenmiş, bir manastırı ele geçi-rerek silah deposu yapmıştı. 1418'de ise Ce-nevizlilere harp tazminatı olarak 4 yıl bo-yunca şarap ve fındık vermeyi kabul etmek zorunda kalmıştır.
Osmanlılar’ın Trabzon'u ilk ele geçirme teşebbüsü, babası IV.'u Aleksius öldürerek tahtı eline geçiren Kalo loannes (1429-1458) zamanında olmustur. Osmanlı tahtın-daki II. Murat, donanmayı Trabzon üzerine götürerek şehri ele geçirmeye çalışmıştır. Karadeniz'e çıkan Osmanlı donanması Trab-zon önlerine gelmiş, karaya asker çıkartarak şehri kusatmış fakat alamamıştır. Şehrin ci-varını yağmalayıp esirler aldıktan sonra bu-radan ayrılan donanma daha sonra Kırım sahiline yönelmiş fakat çıkan bir firtına ne-deniyle Ereğli civarında bazı gemileri ba-tınca perişan bir vaziyette geri dönmüştür.
II. Murat’ın ölümüden sonra II. Mehmet, İstanbul'un fethinin ardından Bizantion’un ileri gelenlerinden bir kısmının Trabzon'a sığınması, Trabzon Kralları’nın kendilerini Roma İmparatorluğu’nun tek varisi görme-leri yüzünden, oldukça kalabalık Hristiyan tebaaya sahip olan Fatih Sultan Mehmet endişelenmiş, Trabzon meselesini uygun bir zamanda çözmeyi kafasına koymuştur.
Gerçekte Fatih Sultan Mehmet’in ardar-da İstanbul, Kırım ve Trabzon’u fethetmesi Osmanlı Devleti’nin İmparatorluk olabilmesi için stratejik bir zorunluluktur. Karadeniz’in belli başlı limanlarını ele geçirerek, bölgede Ceneviz egemenliğine son vermiştir. Os-manlı yönetimi, ticaret yollarını kontrol altına aldığı bölgelerde, ticaret hayatına karışmadan bölgenin yerlilerine bırakıyordu. Çulcu, Karadeniz’de Amasra ve Ege’de Midi-lli’de, Ceneviz egemenliğinin sona erdirilme-sine karşın ticari faaliyetlerin arttığına dikkat çekmekte bunu da Sami kökenli tüccarların Katolik egemenliğine karşın Osmanlının si-yasi ve askeri gücünü tercih etmesine bağlamaktadır ÇM 64.
Bu sırada (1456) Safevi Şeyhi Cüneyt, Diyarbakır bölgesinden kaçmak zorunda ka-lıp, Kelkit Suyu Havzası’na gelerek Canik Dagları’ndaki Türkmenler arasında büyük bir propaganda faaliyetine baslamış, destekçisi Niksar Emiri Taceddinoğlu Mehmet Bey ile çevresine topladığı 4-5 bin kişilik silahlı mü-ritleriyle, ele geçirip kendi devletini kurmak amacıyla, iyice yıpranmış Trabzon üzerine yürümüştür.
İmparator Kalo Ioannes ile Şeyh Cüneyt kuvvetleri, bugünkü Akçaabat ilçesinin, Ak-çakale mevkiinde karşılaşmışlar, Seyh Cüneyt’in kuvvetleri Kapanion (< Kapan) boğazında Trabzon’un kara ordusuna saldır-mış ve dağıtmıştır. Bununla birlikte şehre yürüyen binlerce silahlı mürit muhtemelen ağır silahların eksikliği nedeniyle 50 kadar askerin koruduğu surları 3 gün içinde aşa-mamış, Fatih Sultan Mehmet’in Sivas Bey-lerbeyi Hızır Bey’i Şeyhin üzerine gönder-mesi üzerine kuşatma kaldırılmıştır.
Kalo İoannes bir yandan Osmanlı’ya 2.000 altın haraç öderken diğer yandan Ak-koyunlu hükümdarı Uzun Hasan, Karaman-oğulları ve Gürcü Kralı ile Fatih’e karşı bir ittifak oluşturmaya çalışmıştır. 1458 yılında ölünce, yerine geçen David kızkardeşi Theo-dora'yı Uzun Hasan'la evlendirerek impara-torluğun geleneksel denge politikasını sür-dürürken, zamanın en büyük güçlerinden Burgundy Dükü Philip'e 22 Nisan 1459 tari-hinde bir mektup yazarak Türklere karşı bir kutsal birlik oluşturmayı önermiştir.
Trabzon'lu Alighieri 14 kasım 1460'da Avrupa turuna çıkıp bu fikri olgunlaşırmayı denemiş, dahası olumlu cevap da almıştır ama bu birlik gerçekleşemeden Trabzon düşmüştür.
1461 Nisanında Fatih Sultan Mehmet, Kasım Bey kumandasındaki 100- 150 ara-sında gemiden oluşan donanmasını Trab-zon’u denizden kuşatmak için göndermiş, kendisi de kara yoluyla ordusunun başında yola çıkmış, Trabzon kralı savaşmadan şehri teslim etmiştir. Venedik dökümalarına göre şehir 26 Ekim 1461’de ele geçirilmiştir. Fa-tih, David’i, çocuklarını, akrabalarını, asilleri, hazineciyi, filozof Amoiroutzes’i bir gemiye bindirip İstanbul’a göndermiş, David'in kar-deşi Alexander'in güzel dul karısı Maria Gat-tilusio'yu kendi haremine ayırmıştır.
Şehir nüfusu üç bölüme ayrılmıştır:
1.Hizmetçi ve iç oğlanı olarak alıkonacaklar
2.İstanbu’la gönderilecek kolonistler
3.Trabzon'da duvarların dışında kalmasına izin verlenler.
Şehir içi ve çevresinden 1500 genç seçilir ve 800 tanesi yeniçeri yapılır. Yeniçeri olama-yanların kaderi bilinmemektedir. Gelibolu beyi ve Donanma komutanı Kazım Bey, 400 adamıyla birlikte kalacağı Trabzon'a yönetici olarak atanır ve eski İmparatorluk merke-zinde 1923 yılına değin sürecek (I. Dünya savaşında Rus işgali sebebiyle kesintiye uğramış) Osmanlı idaresi başlar.

Trabzon Komnenos hanedanı (kronolojik)
I.Alexius Comnenus 1204-1222
I. Andronicus Gidus 1222-1235
I. John 1235-1238
I. Manuel 1238-1263
II. Andronicus 1263-1266
George 1266-1280
II. John 1280-1284*
İmparatoriçe Theodora 1284-1285*
II. John (tekrardan) 1285-129
II. Alexius 1297-1330
III. Andronicus 1330-1332
II. Manuel 1332*
Basil 1332-1340
Irene 1340-1341*
Michael 1341*
Anna 1341*
III. John 1341-1344*
Michael (tekrardan) 1344-1349
III. Alexius 1349-1390
III. Manuel 1390-1417
IV. Alexius 1417-1429
IV. John 1429-1458
David 1458-1461*

* tahttan indirildi
 

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük.İstanbul. 2005. ISBN: 975-6121-00-9.

*Yazarın izniyle Kısaltılarak aktarılmıştır. Tüm yasal hakları saklıdır ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.