Trapezus, Τραπεζους

Trapezus tar. Antik Yunanca Trapezus (Τραπεζους “Trabzon” ANBS IV. 8. 22; ADIC 220), Trapezuntos (Τραπεζούντιος) “Trabzonlu” ANBS IV. 8. 23, V. 1. 11; ADIC 220)

Antik çağda, Doğu Karadeniz sahilinde, Kolh adı verilen yerli halkın topraklarında, Miletten kökenli Sinop’lu Hellenler tarafın-dan kurulan önemli bir Yunan liman kenti-nin adı:

“Pontos Euksenios kıyısındaki bu şehir Sinope’nin Kolkh ülkesindeki kolonisidir” (Xenoph. Anab. İV. 8. 22; Arrian, Peripl. P. E. ss. 1, 3, 6; Scylax, s. 33)

Antik çağ ve sonrasında Zigana geçidi üzerinden Ermenistan ve Euphrates civarında üretilen ticari malların takas edildiği ticaret merkezi ve dış ülkelere satıldığı bir ihraç li-manı özelliğindeydi (PEC)

Eusebius şehrin kuruluş tarihini MÖ 756-755 olarak belirtmişse de, bu tarih doğru bile olsa Sinope’ye vergi veren bir koloni olarak Sinop’tan daha önce kurulmuş olması mantıkla çelişmektedir. Eusebius eğer yanıl-mıyorsa Sinoplu kolonistler, varolan bir şeh-ri MÖ 630 yılından sonra tekrar kolonize et-miş olmalıdırlar.

Antik Yunanca trapeza (τράπεζα) masa anlamında olup (Latincesi mensa), kelime Anabasis’te de geçmektedir “her yerde sof-ralar aynı anda koyun, keçi...” ANBS IV. 5. 31.

Şehrin pozisyon itibarıyla masaya ben-zetilmesinden dolayı bu adı aldığı tahmin edilmekteyse de Arkadya’daki Trapezus adlı kasabanın (Apollodorus, The Library 3. 8. 1), bu şehrin isim babası olması da güçlü bir ihtimaldir. Lycaon’un oğlu Trapezeus tara-fından kurulduğu için bu adı almıştır. Pau-sanias’ın yıkıntılarının yerini tarif ettiği bu şehir aynı Trabzon’da olduğu gibi hem Tra-pezus hemde Trapezuntia olarak adlandırıl-mıştır:

“Arkadyalılar çoğunlukla genel kararlılığa itaat ederlerdi. Derhal Megapolis’te toplan-dılar. Fakat Lykaea, Trikoloni ve Trapezus insanları pişman oldular. Eskiden beri sahip oldukları şehirleri terk etmeye hazır de-ğillerdi. Geçmişte bir istisna vardı. Onların azimlerine karşı Megalapolis’in alınması. Trapezus halkı hep beraber Peleponne-sos’dan ayrılırken orada kalanlar yavaş ya-vaş gözü dönmüş Arkadialılar tarafından katledildiler... Alpheius’u geçtikten sonra Trapezuntia bölgesi adı verilen Trapezus şehrinin yıkıntılarına gelirsiniz. Sol tarafta Trapezus’tan Alpheis’e indikçe nehre yak-laşılır. Burası Bathos’dur”

Pausanias Deschripto Graeciae [Arkadia] VII .XXVIII, 2, 3; AKKB 105).

Hamilton, bu durumu şehrin güney do-ğusunda dik yamaçlarla yükselen, fakat üstü düz olan Boztepe’nin görünüşüne bağ-lamıştır.

Trabzon’da, sikke basılmasına Amisos’ta olduğu gibi MÖ 4. yüzyılda başlanmış olup gümüş olan bu sikkelerin ön yüzünde hafif sakallı bir erkek başı, arka yüzünde bir ma-sa ve üzerinde sikke (?) yığını bulunmakta-dır (ANA 115; resim 134)

Ufak birimlerdeki sikkelerinde masa ü-zerindeki sikke yığını görünmemektedir. Kentin adı ile masanın benzeşliğinden bir sembol olarak kullanılmış olabilir. Kentin adını gösteren TRA (Yunanca ΤΠΑ) bu dö-nem kısaltılmış formda kullanılmıştır. Köken teorilerinde bugüne dek bahsi geçmeyen bir olasılık olarak, Trapezus kelimesinin antik Yunanca içinde masa şeklinde veya düz yüzeyli olan pek çok şey için mecazi kulla-nımları ele alınabilir. Değirmenin alt kısında bulunan öğütme taşı, dişlerin öğütücü yüzü ya da heykel kaidesi anlamlarıyla antik metinler içinde geçen Trapezus kelimesi, Aristonun metinlerinde “köle satılan düz platform” (Ar. Fr. 874) anlamında kullanıl-mıştır (GRK Trapezus). Kolhis’in Yunanistan anakarasına köle sağlanan belli başlı merkezlerden birisi olduğu da göz önüne a-lındığında sonuç çarpıcı olup şehre neden Trapezus denildiğinin henüz aydınlatılama-mış açıklaması olabilir.

MÖ 401 başlıyan Xenophon’un Anabasis adlı seyehatinde, Onbin Yunan askerinin Doğu Anadolu’yu aşıp Trapezus’a ulaşması ve buradan diğer koloniler üzerinden Yuna-nistan’a dönmesi anlatılır:

“Oysa Kotyora’lılar bizim kolonilerimizdir ve bu ülkeyi Barbarlardan sonra onlara biz ver-dik; bunun için Kerasuslular ve Trapezos’lu-lar gibi, bize istediğimiz vergiyi ödemekte-ler” (Xenophon v.5.10)

Antik Çağda doğu sınırında Kolhlarla komşu olan Trabzon’un esas gelişimi Roma döneminde olmuştur. Plinius Trabzon’un serbest bir şehir olduğunu bildirmiştir (vi. 4)

Bu ayrıcalığını Roma (Pompey) ile Mith-ridates arasındaki son savaşta, Mithridates’e destek vermemesinden kazanmış olabilir.

Roma İmparatoru Hadrian zamanında şehre gelen Arrian, Trapezus’un Güney Karadenizdeki en önemli liman kenti olduğunu belirtmiştir. Trajan, Trapezus’u Pontus Ka-padokyasının başkenti yapmış ve yeni bir liman inşa ettirmiştir (Arrian, Peripl. P. E. s. 17; comp. Tac. Ann. xiii. 39, Hist. iii. 47; Pomp. Mela, i. 19; Strab. vii. ss. 309, 320, xi. s. 499, xii. s. 548; Steph. B. s. v.)

Gallienus döneminde şehir surları güç-lendirilmesine rağmen Got’lar tarafından yağmalanmış (Zosimus i. 33; Eustath. ad Dion. Per. 687) ama Justinyan döneminde tekrar onarılmış ve eski konumuna dönmüş-tür:

“Buranın ilerisinde (Tzanika) Pontos Euxeinos boyunca uzanan topraklarda Trapezus adında bir şehir vardır. Bu şehirde su kıtlığı vardı ve imparator Iustinianus bu kıtlığa bir son verdi. Hem orada hem de Amaseia’da çoğu kiliseyi restore ettirdi. Ayrıca Trapezus’a yakın Rhizaeum denen şehri restore ettirdi. Çünkü Pers sınırındaki her şehir düzgün ve güvenli olmalıydı” Procopius, Peri Ktismeton, III, VII, 1-4).

Prokopius Trapezuntia bölgesinin Susurmena (Sürmene) köyüne ve Rhizaeum’a (Rize) kadar uzandığını belirtmiştir (Peri Ton Polemon, VIII. II. 1-33)

Bizans döneminde Trapezus doğuyla ticari ilişkiler kurulan bir merkez olmasının yanısıra karşılıklı kültürel etkileşimin gerçekleştiği bir sınır bölgesiydi.

Pers ve Moğol kültürü, Trapezus’lu bilim adamları, düşünürler aracılığıyla başkent Kostantinapolis’e ulaşıyor ve oradaki entellektüel hayatı etkiliyordu BGY 199

İstanbul’un Latinler tarafından işgali ü-zerine Komnenos ailesi, Trapezus ve çevresinde, 1461 tarihine Osmanlı fethine dek sürecek bağımsız bir Rum krallığı kuracaklardı (Chalcond. ix. s. 263, foll.; Due. 45; comp. Gibbon, Decline, c. xlviii. Foll)
 

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük.İstanbul. 2005. ISBN: 975-6121-00-9.

*Yazarın izniyle Kısaltılarak aktarılmıştır. Tüm yasal hakları saklıdır ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.