Atmaca

Ağustos sonu gelmiş, atmaca göçü başlamıştı. Artvin’in Arhavi ilçesinde Ahmet son hazırlıklarını yapıyordu. Bana atmacayı yakalamakta yem olarak kullanacağı küçük bir kuş olan kızıl sırtlı örümceğin nasıl tutulduğunu anlatıyordu: “Danaburnu isimli böceği tuzak olarak kullandığımız kafesin içine koyarız. Kafeste sürekli kımıldayan böceği yemek için gelen kuş kafese girer ve yakalanır...” Ona birkaç günde 1.5 metre uzunluğundaki bir sopanın üstünde durmayı öğretecekti. Bekleme yerindeki ağın önünde, havadan geçmekte olan atmacaların görebileceği şekilde sopanın ucunda bekleyecekti. Eğitimi esnasında gözlerinin üst kısmı yukarıyı görmeyecek şekilde kapatılmıştı. Böylece atmacayı görüp ürkmeyecekti. Artık her şey hazırdı. Bekleme yerine gidebilirdi...

Rize’den başlayıp Gürcistan sınırının ötesine uzanan bir gelenek atmacacılık ve temelinde bıldırcın avı yatıyor. Avrasya ile Afrika arasındaki önemli göç yolu üzerinde yer alan Doğu Karadeniz yoğun kuş göçüne şahit olur. Güneye doğru inmekte olan sayısız bıldırcın Karadeniz’i uçarak geçer, yorgun bir şekilde sahil boyunca düzlüklere iner ve bir müddet konaklarlar. Aynı tarihlerde, avı bıldırcın ve diğer küçük kuşlar olan yırtıcı kuş atmaca da göç yollarındadır. Bu göçün başladığı ağustos sonları ile bittiği kasım ortalarına kadar devam eden atmacacılık bir gelenek olarak uzun yıllardır uygulanıyor.
 

ATMACALAR EĞİTİLİYOR

Atmacalar orman içerisinde ani dönüşlere imkân sağlayan kanatlara, kuyruğa, güçlü pençelere ve gagaya sahipler. Dişiler mayıs ayında dört ila altı yumurta yapar. Anne atmaca yumurtadan çıkan yavruları beklerken, baba avlanarak yuvaya yiyecek getirir...
Arhavili Ahmet Aydınlıoğlu ile birlikte Murgul yakınlarındaki bir tepenin üzerine geldik. Ahmet, ormanlık alandaki küçük açıklıkta ağaç dallarını kullanarak gizlenebileceğimiz bir yer hazırladı. Burası atmacaların göç esnasında sık geçtikleri bir noktaydı. Atmaca yakalarken kullanacağı ağı gerdi.

Çok uzaklarda yakaladıkları termalde doğanlar, dönerek yükseliyorlardı. Art arda birkaç kez kanat çırpıp sonra süzülerek ilerlemeleriyle atmacalar hemen fark edilirler. O bilinen uçuşu ile bir atmaca uzakta göründü. Ahmet hızlıca sopanın ucundaki tuzak kuşu ağın önünde oynattı. Az sonra atmaca ağa takılmıştı. Ahmet ağdaki atmacayı hiç incitmeden çıkardı. Genç bir dişi yakalamalıydı; çünkü genç kuşlar daha kolay eğitilebiliyorlardı. Dişiler erkeklere oranla daha iri ve bıldırcın avında daha iyi oldukları için tercih ediliyorlardı. Atmacaların çok azı iyi eğitilebiliyor ve atmacacılar yakalanan bir atmacanın eğitilip eğitilemeyeceğini davranışlarından hemen anlayabiliyor, eğer huylarını beğenmezlerse kuşu doğaya geri bırakıyorlardı.
 

AYRILIK VAKTİ SONBAHAR

Ekim ayı bittiğinde bıldırcın geçişi biter. Bu atmaca ile atmacacı arasındaki beraberliğin de sona ermesi demektir. Havanın kötü olmadığı bir gün atmacacı birkaç aydır yanından ayırmadığı atmacasını ve kızıl sırtlı örümcek kuşunu salar. Onlar göçlerine devam ederler...
2003 yılında Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü’nce, birçok Avrupa ülkesinde ve Afrika’da yapılmakta olan yırtıcı kuşlarla avcılık ile ilgili birtakım kurallar uygulamaya konuldu. Buna göre her atmacacı eğitimden geçmek zorunda. Bir sezonda tutabileceği atmaca sayısı ise iki ile sınırlı. Eğitimlerde atmacacılara doğadaki dengeler, besin zinciri ve öncelikle yırtıcı kuşların bu zincirdeki görevleri anlatılıyor.
 

KARADENİZLİ’NİN ATMACA TUTKUSU

İyi huylu, güzel görünüşlü bir atmacaya sahip olmak Karadenizli için çok önemli. Bunun anlamını sorduğum bir Ardeşenli “Ne yani karga mı gezdirelim,” demiş ve atmacanın asil bir kuş olduğuna işaret etmişti. Dostça tavırlar sergileyen, ciddi duruşlu, gururlu, yakışıklı, alımlı desenli tüylere sahip bir atmacayı kolunda taşımak, onunla atmacacılar kahvesinde oturmak olağanüstü bir ayrıcalık olarak görülüyor.

Arhavi yakınlarındaki Kireçli köyünde ise ormanın üstüne ulaşabilmek için ağaçların tepesine yerleştirilmiş 5-6 metrekarelik platformlar, atmaca bekleme yeri olarak kullanılıyor. Çok da kalın olmayan bir ağacın üzerinde, her rüzgâr estiğinde sallanan ve kenarlarında tutunacak yer olmayan platformda yerden 7-8 metre yükseklikte atmaca beklemek benim gibi yükseklik korkusu olan kişilerin yapabileceği işlerden değil. Onlar ise aralarında 50-60 metre mesafe olan bu bekleme yerlerinde canları sıkıldıkça birbirlerine türküler söyleyerek beklemeye devam ediyorlar. 80 yaşını aşmış Halim Yılmaz, “Biz atmacayı her şeyden çok severiz. Kendimiz yemeyiz ona yediririz. Çocuğumuz gibi bakarız” diyor. Karşı ağacın üzerindeki atmacacı Bartın’dan gelmiş. Bir diğeri İstanbul’dan geldiğini söylüyor. Öyle ki yıllık izinleri alıp ilk vasıtayla memlekete gelen ve köylerine bile uğramadan atmaca tutmaya gelenleri görmek mümkün. Hatta evlendiği günün sabahı hanımını bırakıp dağlara giden ve 10-15 gün gelmeyenlerden bahsediliyor. Atmaca Karadenizli için işte böyle bir tutku...
Ahmet Aydınlıoğlu’na hanımların bu işe nasıl baktıklarını sorduğumda gülümseyerek,
“Eskiden atmaca evin geçimine katkıda bulunan bir kuştu. Şimdilerde işler değişti. Atmacacılığın nasıl bir tutku olduğunu bilen kızlarımız atmacacı ile evlenmekten kaçınıyor olabilirler” diyor. On yılı aşkın süredir Arhavi Atmacacılar Dernek Başkanlığı’nı yürütmekte olan Refik Lakerta, “Atmacacılık yapmak; bunun için arazide olmak, kolunda atmaca ile dolaşmak aynı zamanda atalarımızın hatıralarına saygıdır, onları hatırlamaktır” diyor.
 

ATMACACILIĞIN KÖKLERİ ÇOK ESKİYE DAYANIYOR

Atmacacılık konusunda araştırmalar yapan Artvin Orman Fakültesi’nden Dr. Oğuz Kurdoğlu atmacacılığı bir tutkunun türküsü olarak değerlendiriyor ve ekliyor: “İnsanlık tarihi boyunca sayısız devletin ve kurumun simgesi olan yırtıcı kuşlar her zaman gücün, asaletin ve hakimiyetin sembolü olmuşlardır. Kökleri çok eskilere, MÖ 700’lere kadar giden yırtıcı kuşlarla avcılık değişen yaşam koşulları ve yasal düzenlemelere rağmen tutkulu bir gelenek olmayı sürdürebilmiş bir sonbahar sporudur. Ağustos sonunda başlayıp ekim sonuna dek süren hummalı faaliyetler dizini, her yıl büyük bir istekle beklenen bayram sürecidir atmacacılar için. O kadar ki Kafkas halklarından olan Mingreller ile ilgili söylenen ‘Mutluluk; iyi at, köpek ve atmaca sahibi olmakla elde edilir’ atalar sözü, yöre insanı için günümüzde adsız olsa da geçerliliğini sürdürüyor. Ancak yırtıcı kuşların tamamı ülkemizin de taraf olduğu uluslararası sözleşmelerde ve kendi ulusal yasalarımızda kesin koruma altına alınan türler listesindedir ve atmacacılık yaşayan en eski gelenek de olsa yasal kurallar çerçevesinde varlığını sürdürmelidir”.