RİZE

Doğu Karadeniz Bölgesi’nde, doğusunda Artvin, batısında Trabzon’un Of il-çesi, güneyinde Artvin’in Yusufeli ve Erzurum’un İspir ilçeleri, kuzeyinde Karadeniz ile çevrili il ve il merkezi kent adı (41° 1' 15N, 40° 31' 19E, yükseklik 276 m)

     Topraklarının % 78’i dağlık olan Rize ilinde, akarasuların taşıdığı alüvyal birikin-tilerin oluşturduğu kıyı kesimi düzlükleri dı-şında ova yoktur. Kıyıdan 10-15 km güneyde 400-500 m olan yükselti  30-40 km uzaklıkta 2.500 metreyi aşar. Doğu Kara-deniz sıradağlarının devamı olan Kaçkar Da-ğı bölgenin en yüksek dağı olup Rize sınır-larında kalan zirvesi 3.737 m, Artvin’de ise 3.932 metreyi bulmaktadır. Kaçkar Dağı’nın kuzeydoğusunda Barut (3.521 m), Ziglat (3.511 m), güneybatısında Verçenik (3.711 m) ve Hipot (3.560 m) diğer önemli yükseltilerdir.

 Rize şehir merkezi

     Rize ilininin güneyini boydan boya çev-releyen dağlar ve kuzeydeki ormanlar arasında pek çok yayla bulunmaktadır.

Bu yaylalardan en çok bilinenleri şunlardır:

·       Çamlıhemşin’de Kale, Varoş, Trovit, Elevit, Palovit, Çiçekli, Ayder, Başhemşin, Çermşk, Salinov, Dahter, Kavron

·       İkizdere’de Gölyayla, Varda, Ovit, Cimil

·       Çayeli’nde Hazende

·       Pazar’da Ambarlı, Curmanuman, Cahperik, Karap, Kito

İlçeler (11)

Ardeşen

Çamlıhemşin

Çayeli

Derepazarı

Fındıklı

Güneysu

Hemşin

İkizdere

İyidere

Kalkandere

Pazar

Belediyeler (21)

Rize

nüfus:

2000    78.144

1997    73.420

1990    52.031

1985    50.221

1980    43.407

1975    36.044

Ardeşen

Çamlıhemşin

Çayeli

Derepazarı

Fındıklı

Güneysu

Hemşin

İkizdere

İyidere

Kalkandere

Pazar

Büyükköy (Çayeli)

Çaykent (Merkez)

Mahalleleri: Güneşli, Güneştepe, Kokuluka-ya, Müderrisler, Üzümlü, Yeşilılıca

nüfus:

2000    3.082

1997    1.938

1990    2.055

Gündoğdu (Merkez)

Mahalleleri: Bozkale, Dağınıksu, Taşlıdere, Hamidiye,  Mezre

nüfus:

2000    5.210

1997    4.136

1990    4.699

1985    5.374

1980    4.823

1975    4.468

Güneyce (İkizdere)

Kendirli (Merkez)

Mahalleleri: Düz mahalle, Asmalık mahallesi, Halaslar mahallesi, Orta mahalle, Sırt mahalle

nüfus:

2000    4.563

1997    3.291

1990    4.576

1985    4.325

1980    3.720

1975    3.359

Madenli (Çayeli)

Muradiye (Merkez)

Mahalleleri: Orta Mahalle, Mesudiye

nüfus:

2000    3.407

1997    2.759

1990    2.392

Tunca (Ardeşen)

Yolbaşı (Kalkandere)

Merkez ilçe köyleri (65)

 Coğrafya: Büyük bölümü (%78) dağlarla kaplı olan ve kıyıdan 10-15 km içeride yük-sekliğin 400 metreyi aştığı, il topraklarının % 78’i tarıma elverişlidir.

     Türkiye’nin en çok yağış alan ili olan Ri-ze’de yağışlar düzenli olarak aylara yayılmış olup (ortalama 2.357 mm), bu durum yıllık ortalama 14,2 ° C sıcaklıkla birleşince, il da-hilinde gür bitki örtüsünün sürekliliğini ve uzun yıllar sürdürülen narenciye üretimini mümkün kılmaktadır.

Önemli dağlar: Kaçkar (3.251 m), Barut (3.251 m), Ziglat (3.511 m), Verçenik (3.711 m), Hipot (3.560 m)

Önemli Yayla isimleri: İkizdere (Varda, Göl-yayla, Cimil, Ovit), Çayeli (Hazende), Pazar (Ambarlı, Cahperik, Kito, Karap), Çamlı-hemşin (Kale, Varoş, Elevit, Trovit, Palovit, Çiçekli, Ayder, Başhemşin, Çermişk, Salin, Dahter, Kavron).

Önemli akarsular (doğudan batıya): Fındıklı deresi, Büyükdere, Fırtına deresi, Karadere, İyidere

Rize il merkezi (GAB 258)

A.       İç kale

B.        Dış kale

C.       Yol

D.       Camii

E.        Karadeniz

Osmanlı döneminde Rize sahili

Tarihçe: 1486 yılında Osmanlı Tahrir Def-terleri’nde Rize kazasına 28 köy ile adı yazıl-mamış 1 köy ve 9 hisseli köy kayıtlıdır HB 212.

     Bıjışkyan notlarında (1817), Rizenin Of’un 22 mil uzağında ufak bir şehir oldu-ğunu, liman ve eski bir kalenin bulunduğu-nu, güzel limon ve portakal bahçelerinden ve iyi cins kenevir yetiştirildiğinden bahset-miştir PMN 117.

     Osmanlı’nın son döneminde liva merkezi olan Rize, 20 Nisan 1924 tarihli Teşkilat-ı Esasiye kanunuyla Hopa ve Pazar kaza-larıyla birlikte vilayet haline getirilmiş, 1 Haziran 1933 tarihinde Artvin vilayeti ile birleştirilerek, Çoruh adıyla yeni kurulan bir vilayetin ilçesi olmuş, 2 Ocak 1936’da bu sefer Çoruh ili lağvedilerek Pazar ve merkez ilçeden oluşan yeni Rize ili teşkil edilmiştir.

     Cumhuriyetin kuruluş döneminde bir yandan otorite boşluğundan faydalanan, halkı soyup haraca kesen eşkiyalar, bir yan-dan da saltanat/şeriat taraftarlarının ayak-lanmasına sahne olan Rize’ye ayaklanmanın kent merkezine doğru genişlemesi üzerine bir savaş gemisi gönderilmiş, ancak Kıble Dağı ve çevresindeki tepeler top ateşine tu-tulunca isyan bastırılıp, ele başları daha sonradan İstiklal mahkemelerinde yargılan-mıştır BYP 14.

     15 Mart 1925’’te ilk kütüphane açılmış, 6 Ağustos 1931’da kent merkezinde açılan bir matbaada ilk defa bir vilayetin yayını olarak Rize adlı gazete basılmaya başlanmış (94. sayıdan sonra adı Çoruh olarak değiş-tirilmiş), 17-18 Eylül 1924 tarihinde M. Ke-mal Atatürk tarafından ziyaret edilmiş (Hamidiye zırhlısıyla), 24 Haziran 1932 yılın-da Rize Halkevi açılmış, 1933 yılında Ri-ze’nin ilk sineması olan Cumhuriyet Sine-ması açılmıştır, 1947’de Rize’nin ilk çay fabrikası olan “Rize Çay Fabrikası” merkez ilçeye bağlı Fener mahallesinde kurulmuş-tur (Çapa, 2001: 43-45), YU 6362

Kronolojik tarihçe:

MÖ 7. yüzyıl: Bölgede Yunan kolonizasyo-nunun başlaması

MÖ 180-65: Pontos Krallığı’nın son döne-minde Rize’nin en azından bir bölümünün bu krallığa tabi olduğu sanılmaktadır.

MÖ 65: Part işgali ve Rize civarının Roma ve Part devletleri arasında yerel derebeylerinin yönettiği tampon bölge olması

MS 10-395: Pontos Krallığı’nı yıkan, Roma İmparatorluğu’nun Anadolu’da egemen ol-ması.

MS 395: Roma İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı olarak parçalanması ve bölgede Doğu Roma (Bizans) egemenliğinin sürmesi.

MS 6 yüzyıl: Roma İmparatoru Iustiniaus’un o dönemde Rhizaeum olarak kaydedilen ve Pers sınırında bulunan şehri restore etmesi (Procopius, Peri Ktismeton III. VII. 4)

MS 545: Sasani işgali

MS 646: İslamı yaymak amacıyla Araplar’ın Anadolu içlerine akınlar düzenlemeleri ve bu sırada Rize’ye de ulaşmaları

MS 737: Rize’nin yeniden bir Arap istilasına uğraması

MS 1075-79: Malazgirt zaferinin ardından Rize’nin de içinde bulunduğu Karadeniz şe-hirlerinin Türkmen akınlarına maruz kal-ması.

MS 1143: Bizans imparatoru 1. Manuel Komnenos’un yerel soylu ailelerden birine mensup olan Theodore Gavras’ı bölgeye vali olarak ataması.

MS 1204: Trabzon Rum imparatorluğu’nun Rize’yi de kapsayacak şekilde kurulması

MS 1461: Trabzon İmparatorluğu’nun Os-manlılar tarafından yıkılması ve Rize’nin ba-tısının kısmen Osmanlı kontrolüne geçmesi.

MS 1509: Trabzon Valisi olan şehzade Se-lim’in (Yavuz Sultan) Rize’nin geri kalan böl-gelerinde egemenlik sağlaması.

MS 1571: Atina (bugünkü Pazar) bölgesinin Abaza korsanlarca basılıp yağmalanması

MS 1622: Mapavri (bugünkü Çayeli) bölge-sinin basılıp yağmalanması

MS 1817: Yerel ayan Tuzcuoğlu Memiş Ağa-nın Osmanlı’ya karşı ayaklanması ve bölge-de beyliğini ilan etmesi

MS 1818-21: Tuzcuoğlu Memiş Ağa’nın da-madı Kalcıoğlu Osman Bey ve oğlu Ahmed Ağa’nın isyanları

MS 1832-34: Tuzcuoğulları’ndan Tahir, Ab-dülkadir ve Abdülaziz’in, isyanları

MS 1834: Tuzcuoğlu ailesinin Rumeli’ye sür-gün edilmesi

MS 1878: Rize’nin Trabzon Vilayeti’ne bağlı Laizstan Sancağı’na merkez olması

9 Mart 1916: I. Dünya savaşı sırasında Rize Merkez ilçenin Rus ordusu tarafından işgal edilmesi

2 Mart 1918: Rus Ordusu’nun Rize’yi boşalt-ması

Nüfus:

(2000)   348.776

(1997)   333.569

(1990)   348.776

(1985)   374.206

(1980)   361.258

(1975)   336.278,

(1970)   315.700

(1965)   281.099

(1960)   248.930

(1955)   211. 967

(1950)   181. 512

(1945)   171.929

(1940)   172.764

(1935)   171.657

     1871 tarihli Trabzon sancağı’na bağlı Rize kazası’nın nüfusu 19.615 (İslam 19.364, Rum 251)

     Trabzon İmparatorluğu’nun tasfiyesinin ardından Trabzon Sancağı’na bağlı olan Rize kazasında Müslüman oranı sürekli artmıştır (1486 1.66, 1515 % 8.30, 1520 % 6.78, 1554% 15.13, 1583 %32.35) HB 216.

·       Cuinet’e göre Lazistan Sancağı’nın nüfusu (1890):

Müslüman                138.860

Rum Ortodoks            16.000

Ermeni Gregoryen         5.000

Ermeni Katolik                 100

Latin Katolik                     40

Yahudi                             40

Toplam                    160.000

 1901 tarihli Trabzon Vilayet Salnamesine göre Rize ve Atina kazaları:

                                     Rize           Atina

Müslüman   kadın           41.417       19.795

Müslüman erkek             46.411       17.743

Rum Ortodoks kadın            472          -

Rum Ortodoks erkek            446          -

Ermeni Gregoryen erkek          -             10

Ermeni Gregoryen kadın          -             10

Toplam kadın                  41.889       19.805

Toplam erkek                  46.857       17.753

 1878 Trabzon Vilayet salnamesinde, Rize Kazası’nın taşınmazları:

     1.170 hane, 1 hükümet konağı, 7 camii, 4 mescit, 11 medrese, 1 rüştiye, 19 Müs-lüman okulu, 1 tekke, 4 şadırvan, 2 çeşme, 10 kayıkhane, 19 Müslüman mezarlığı, 2 Rum kilisesi, 1 Rum okulu, 3 köprü, 1 telg-rafhane, 1 gümrük binası, 2 kömür satış ye-ri, 2 han, 2 hamam, 63 değirmen, 16 fırın, 353 dükkan,53 mağaza, 1 boyahane, 3 mezbaha, 39 kahve.

·       1869 Trabzon Vilayet Salnamesi’nde Rize Kazası’nın başlıca gelir kalemleri (ku-ruş)

Aşar                      52.643

Ağnam rüsumu       36.800

Diğer                     36.866

Askeri İane              5.375

Çeşitli Gelirler       200.728

 1891 Trabzon Vilayet Salnamesine göre Rize Kazasında bulunan evcil hayvan miktarı:

İnek               25.000

Öküz                1.021

Koyun            10.419

Keçi                 7.394

Beygir                 226

Katır                   228

Eşek                      5

     1872 Trabzon Vilayet Salnamesi’ne gö-re, Rize Kazasında 40.000, 1901 sal-namesi ise 60.00 top gömleklik keten bezi do-kunduğu kayıtlıdır. Bu bezlerin İstanbul ve Erzurum’a gönderilmesinin yanısıra, Bağdat ve Mısır’a da ihraç edilmekteydi.

     Cuinet, 1890 yılı başlarında, Rize iskelesinde 1.250.00 frank değerinde, 2.000 ton  dış satım, 1.750.000 frank değerinde 5.000 ton dış alım yapıldığını belirtmiştir.

 1891 yılı Trabzon Vilayet Salnamesine göre, Rize iskelesinden gerçekleştirilen dış-satım ürün ve miktarları:

                           kıyye (okka)       kuruş

Fasülye                704.700           495.880

Fındık                  132.000           464.640

Keten bezi            291.200       5.125. 120

Kavurma                96.600           276.320

Sade Yağ               21.000           101.640

Balıkyağı              100.000          110.000

Elma                    775.600          341.220

Balmumu               28.800          316.800

 1891 yılı Trabzon Vilayet Salname-sine göre, Rize iskelesinden gerçekleştirilen dış alım ürün ve miktarları:

Kıyye-i cedid                                   kuruş

Kahve                  48.000             211.200

Şeker                 197.100             260.150

Un                     909.000             719.950

Manifatura       1.136.000         14.995.200

Meşrubat              33.600               73.920

Sabun                186.000              327.360

Çivi                    117.000           1.274.680

Madeni eşya        314.900             831.600

Kibrit                    10.800               19.030

Çuval                   73.500              161.700

Çeşitli eşya         150.000              330.000

·       1888 Devlet Salnamesi’ne göre Rize’de 130 ve Atina’da 40 öğrencinin eğitim gördüğü birer rüştiye bulunmasına karşın, 1898 ve 1903’de Rize (79, 85 öğrenci), Mapavri (43, 45), Viçe (30, 41), Atina (63, 65) kazalarında birer rüştiye kayıtlıdır.

Rize ağzı:

     Anadolu’dan farklı olarak /ı/ > /i/,  /ö/ > /ό/, /ü/ > /u/ ünlü değişmeleri gösterip, Trabzon ağzı’nın genel özelliklerini taşıma-sına rağmen, Erzurum ağzı ve Lazca’dan da etkilenmiş bulunan Rize Türkçesini, Günay kendi içinde bir kaç gruba ayırmıştır.

     1. Rize merkez, Kalkandere, İkizdere il-çesine bağlı Güneyce, İyidere, Derepazarı, Gündoğdu, Güneysu

Bu dialektte /r/ sesi olduğu gibi korunarak telaffuz edilmektedir

     2. Çayeli ilçesi ve çevresi

     3. Çamlıhemşin, Pazar Hemşin

Bu dialektte /e/ sesinin kalınlaşması söz ko-nusudur:

     Dereler > däräler

     Eğlence > aylence

     4. Kaptanpaşa  (Senoz)

     Bu dialektte /m, n, v, b/ seslerinin ya-nında yer alan /a/ sesinin yuvarlaklaşması veya  o sesine dönüşmesi söz konusudur.

     5. Pazar, Fındıklı, Ardeşen ilçelerini içine alan ve ana dili Lazca olan Lazi’lerin yaşa-dığı bölgede konuşulan Türkçe dialekti.

Yunanistan’da köy adı olarak:

·       Mora Yarımadası’nın kuzeybatısında Nomos Piraios adasında Riza (Lat (DMS) 38° 16' 60N Long (DMS) 20° 28' 0E Altitude (meters) 478 m)

·       Mora Yarımadası’nda Riza (Lat (DMS) 37° 1' 60N Long (DMS) 22° 28' 0E Altitude (meters) 150 m)

·       Mora Yarımadası’nın kuzeybatısında Nomos Piraios’da bir ada üzerinde Riza Lat (DMS) 38° 16' 60N Long (DMS) 20° 28' 0E Altitude (meters) 478 m)

·        

·       Mora Yarımadası’nda Rizais, Rízes, Rízais, Rizes, Rízai (Lat (DMS) 37° 27' 0N Long (DMS) 22° 28' 0E Altitude (meters) 821 m)

·       Yunan anakarasında Selaniğin ku-zeydoğusunda, Nomos Kilkis’te Rízia, Rýzia, Orízartsi, Orizartsi, Rizia köyü (Lat (DMS) 40° 55' 34N Long (DMS) 22° 33' 51E Altitude (meters) 10 m)

·       Ege Denizi’nde bulunan bir adada Rizes köyü (Lat (DMS) 36° 13' 60N Long (DMS) 22° 56' 60E Altitude (meters) 308 m)

·       Yunan anakarasında Nomos Pira-ios’da Riza köyü (Lat (DMS) 38° 21' 0N Long (DMS) 21° 41' 60E Altitude (meters) 0 m)

·       Girit Adası’nın kuzeydoğusunda Riza köyü (Lat (DMS) 35° 8' 60N Long (DMS) 26° 1' 0E Altitude (meters) 452 m)

·       Girit Adası’nda Ríza, Sinoikismós Ríza, Riza köyü (Lat (DMS) 35° 13' 0N Long (DMS) 24° 4' 60E Altitude (meters) 650 m)

Etimoloji: Rize/Riza adının kökenine dair iki teori bulunmaktadır:

     1. Yakın zamana kadar bölgede pirinç ekildiğinden Yunanca rizi (ρύζι) “pirinç, çeltik”

< Antik Yunanca oriza (ὅρυζα) orizitis (όρυζίτης)

     2. Dağ eteğinde kurulmuş olduğundan Yunanca yamaç anlamına gelen riza (ριζα “τα ριζα του βουνου”)

     Antik metinlerde köy adı Rizi değil, Riza olarak geçmekte ve Trapezuntia bölgesi içinde gösterilmektedir:

“Buradan Trapezuntia bölgesi Susurmena (Sürmene) köyüne ve Rhizaeum’a (Rize) kadar uzanır” (Prokopius, Peri Ton Polemon, VIII. II; AKKB 291)

     Trabzon’un bir parçası olan Rize’yi de muhtemelen aynı dönemlerde kuran Yunanlı kolonistler, tıpkı Trapezus’ta olduğu gibi Riza’da da Yunanistan’dan getirdikleri köy adını buraya taşımışlardır.

     Anadolu’da veya Doğu Karadeniz’de ikinci bir Rize adlı mevki adı bulunmamasına rağmen Yunanistan’da özellikle Mora yarımadası, Girit adası ve civarında çok sayıda Riza toponimi mevcuttur. Bu durumda ikinci seçenek olan riza “dağ eteği” gerçek kökendir. Gerçekte Riza adının rastlandığı küçük Yunan adalarında pirinç tarımı yapılmadığı da ortadadır.

Kaynak: Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük.İstanbul. 2005. ISBN: 975-6121-00-9.

*Yazarın izniyle Kısaltılarak aktarılmıştır. Tüm yasal hakları saklıdır ve kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.