Göreme Gezisi, Kapadokya

Göreme (Maccan / Avcılar)

Nevşehir’e 10 km. uzaklıktaki Göreme, çok sayıdaki peribacalarının, evlerle içiçe olduğu bir kasabadır. Kasabanın eski adları Maccan ve Avcılar’dır. Evlerin avlularından yükselen peribacalarındaki oyuklar, bugün bile oda ve depo olarak kullanılmaktadır. Bu kaya oyuklarının kışın ılık, yazın serin olması yöre halkının hem yaşamasına hromaem de meyve ve sebzelerin saklanmasına elverişlidir.

Kasabada, peribacalarının yanında iki sütunlu Roma kaya mezarları, Bezirhane ve Orta Mahalle kiliseleri, Uzun Dere’de Durmuş Kadir ve Yusuf Koç kiliseleri bulunmaktadır.

Durmuş Kadir Kilisesi

Bazilika tipindeki bu kilisenin diğer kiliselerden farkı, kilisenin ortasındaki papaz tahtı, iri dörtgen sütunları, vaftiz yeri, birinci bölmedeki duvarlara oyulmuş irili ufaklı mezarlarıdır. Kaya kabartma süslemelerinin en güzel örneklerine sahip olan bu kilise 6. ve 7. yüzyıllara tarihlenmektedir.

Yusuf Koç Kilisesi

Durmuş Kadir gibi Yusuf Koç Kilisesi de adını, içinde bulunduğu bağın sahibinden almaktadır. Çapraz tonozlu, haç plânlı, iki apsisli, dört sütunludur. Ancak sütunları kırılmıştır. 11. yüzyıla tarihlenmektedir.

El-Nazar Kilisesi

Göreme-Müze yolunun sağındaki vadide, yoldan yaklaşık 800 m. uzaklıkta El-Nazar vadisindedir. Tek kaya konisi içine oyulmuş, “T” plânlı, haç kolları beşik tonozludur. Ama apsis, haç kollarının birleştiği merkez mekâna açılır. Zeminin tamamı ve apsisin bir kısmı tahrip olmuştur. Sahneler kronolojik olarak birbirini takip etmekte, kilise 10. yüzyılın sonlarına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Müjde, Ziyaret, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Mısır’a kaçış, İsa’nın mabete takdimi, Elizabeth’in takip edilişi, Vaftiz, Lazarus’un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs’e giriş, İsa çarmıhta ve madalyonlar içinde aziz portreleri.

Saklı Kilise

1957 yılında bulunduğundan dolayı “Saklı Kilise” adı verilmiştir. El-Nazar Kilisesi yakınlarındadır. Enlemesine dikdörtgen plânlı, ana mekân iki sütun ve üç kemerle ikiye ayrılmıştır. Üç apsislidir. Düz tavan haçlarla ve geometrik süslemelerle dekore edilmiştir. Kiliseyi süsleyen resimler sıva üzerine değil, doğrudan ana kaya üzerine yapılmıştır. Kilisenin etrafında bulunan boyalı bez parçalarının, yapılan analizler sonucunda kilisenin boyanmasında fırça yerine bez kullanıldığı anlaşılmıştır. Saklı Kilise’nin mimarisi, Mezopotamya kilise mimari geleneğine benzemektedir. Kilise, 11. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Deesis, Müjde, Doğum, İsa’nın mabete takdimi, Vaftizci Yahya’nın görevlendirilmesi,n Vaftiz, Başkalaşım, İsa çarmıhta, Meryem’in ölümü ve aziz tasvirleri.

Kılıçlar Kilisesi

Kılıçlar vadisinde Göreme Açık Hava Müzesi’nin yaklaşık 600 m. kuzey doğusundadır. Haç plânlı, dört sütunlu, merkezi kubbeli, haç kolları beşik tonozlu, batı köşe mekânları düz tavanlı, doğu mekânları kubbeli olup üç apsislidir. Kilise’nin içi oldukça zengin bir şekilde fresklerle süslenmiş olup, uzun bir incil siklusunu içermektedir. 9. yüzyılın sonu ile 10. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Peygamberlerin görünümü, Müjde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Yusuf’un Meryemi suçlaması, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Yusuf’un rüyası, Mısır’a kaçış, İsa’nın mabete takdimi, Vaftizci Yahya’nın görevlendirilmesi, Vaftizci Yahya ile İsa’nın buluşması, Vaftiz, Lazarus’un diriltilmesi, Kudüs’e giriş, Son akşam yemeği, Ayakların yıkanması, Havarilerin kominyonu (Kutsal ekmek ve şarapla takdis edilmesi), İhanet, İsa Hanna ve Kayafa önünde, İsa Platus önünde, Petrus’un İsa’yı inkârı, İsa Golgota yolunda, İsa çarmıhta, İsa’nın çarmıhtan indirilmesi, İsa’nın gömülmesi, İsa’nın cehenneme inişi, Kadınlar boş mezar başında, Havarilerin takdisi ve görevlendirilmesi, İsa’nın Göğe çıkışı, Pentakost, Meryem’in ölümü ve aziz tasvirleri.

Meryem Ana (Kılıçlar Kuşluk) Kilisesi

Tokalı Kilise’nin arkasındaki sırtta, Açık Hava Müzesi’ne yaklaşık 250 m. uzaklıkta, Kılıçlar Kilisesi’nin güneyindeki dik yamaçta yer alır. Nef, enlemesine dikdörtgen plânlı, farklı genişlik ve yükseklikteki iki beşik tonozla örtülüdür. Kilise aziz figürleri ve incil siklusunun dört sahnesini içermektedir.

Sahneleri: Deesis, Beytüllahim’e yolculuk, Doğum, İsa çarmıhta, Meryem’in ölümü ve aziz tasvirleri.

Aziz Eustathios Kilisesi

Tokalı Kilisesi ile Meryem Ana Kilisesi arasındadır. Kilise dikdörtgen, plânlı iki nefli olup, bu tipin bölgedeki tek temsilcisidir. Beşik tonuzlu olan her iki nefin arasında geçişi sağlayan kemerli sütunlar yer alır. Kilise aslında tek nefli oyulmuş, ikinci nef sonradan ilave edilmiştir. Ek şapelde ve her iki nartekste mezarlar bulunmaktadır. Güneydeki kilisede incil kaynaklı freskler mevcuttur. 10. yüzyılın başlarına tarihlenen kilisede, kazıma tekniğiyle yazılmış 1148/1149 tarihi bulunmaktadır.

Göreme Açık Hava Müzesi

II. yüzyılın sonlarında Kapadokya’da önemli sayıda hristiyan toplumu bulunmakta idi. Çünkü bu devre ait iki piskoposluk bölgesi bilinmektedir. Bunlardan biri bölgede uzun süre hristiyanların merkezi olacak olan Kayseri, diğeri de Malatya idi.

III. yüzyılda kuvvetli şahsiyete sahip rahipler bölgeyi dini düşünce ve yaşantının canlı bir merkezi haline getirdiler.

IV. yüzyılda Kapadokya üç büyük azizin (Kayseri piskoposu Büyük Basil, kardeşi Nyssalı Gregory ve Nazianuslu Gregor) memleketi olarak bilinirdi. Bütün hristiyanlık fikirleri, bu hocalar tarafından birleştirilerek yeni bir şekil verilmiştir. Basil’in davranış ve doktrinleri bugün bile hristiyan toplumları için önemlidir. Örneğin kıtlık zamanında tek parça ekmeği olan hristiyana, o ekmeği ikiye bölüp yarısını karnı aç birisine vermesini ve kendisini Allah’ın himayesine bırakmasını öğütlemiştir. Basil, çok sofu bir hayatı tercih etmemiş, köy ve kasabalardan yeteri kadar uzakta, toplumların manevi sığınak yeri olarak küçük yerleşim yerleri kurmuştur. Buralarda bir vaizin nezaretinde günlük dini ibadetler yerine getirilmiştir. Fakat bunlar Mısır ve Suriye’de olduğu gibi diğer hristiyanlardan ayrı özel ve imtiyazlı gruplar haline sokulmamışlardır. Basi”in Kapadokya kilisesinde yapmış olduğu önemli bir reform, cemaatle dua usulünü yeniden kurmasıdır.

Bugünkü Göreme Açık Hava Müzesi bu eğitim sisteminin başlatıldığı yerdir. Soğanlı, Ihlara, Açıksaray aynı eğitim sisteminin daha sonraları görüldüğü yerlerdir.

Göreme Kilise Mimarisi

Göreme kiliselerinde oldukça yaygın olan tek nefli beşik tonozlu plân tipi, bölgede yaşayan dini topluluklar ve inzivaya çekilen kişiler için en uygun mimari yöntemdir. Ayrıca bu tip yapılar mezar yeri olarak da benimsenmiştir.

Enlemesine dikdörtgen plân, Mezopotamya kökenlidir. Göreme’de bu yapılar, muhtemelen bu bölgeye yerleşen belirli yabancı gruplar için inşa edilmiştir.

İki nefli yapı tipi çok nadir olup (Sadece St. Eustathios Kilisesi) Soğanlı ve Ihlara kiliselerinde yaygındır. Göreme’de üç nefli bazilika plânı da nadirdir. Bu yapı tipi, Durmuş Kadir gibi piskoposluk kiliselerinde tercih edilmiştir. Büyük boyutlu ve mimari elemanların zenginliği nedeniyle bu tip kaya kiliseleri fazla tercih edilmemiştir.

Kiliselerdeki fresklerde iki ayrı boyama tekniği kullanılmıştır:

Alçı ve sıva kullanmadan doğrudan doğruya kaya üzerine kırmızı aşı boyası ile yapılan boyama tekniği. Bu teknikte ana kaya, fon olarak kullanıılmıştır. (Aziz Basil, Elmalı ve Aziz Barbara Şapeli gibi)

Alçı, kum ve saman karışımının ana kaya üzerine sıvanarak, fresko tekniğinde yapılan boyama tekniği. Konular incilden ve İsa’nın hayatından alınmıştır.

Tokalı Kilise

Bölgenin bilinen en büyük kaya kilisesi olup, 4 mekândan oluşur: Tek nefli Eski Kilise, Yeni Kilise, Eski Kilise’nin altındaki Kilise, Yeni Kilise’nin kuzeyindeki Yan Şapel.

10. yüzyılın başlarına tarihlenen Eski Kilise, bugün Yeni Kilise’nin giriş mekânı şeklinde ise de orjinalde tek nefli, beşik tonozlu bir yapıdır. Doğusuna Yeni Kilise’nin eklenmesi sırasında apsisi tamamen yıkılmıştır. Sahneler tonoz yüzeyine panellere ayrılmış olup, sahneler sağ kanatta başlayıp sol kanata doğru birbirini takip etmektedir.

Sahneleri: Tonozun ortasında aziz tasvirleri; sağ kanadında üst panelde Müjde, Ziyaret, Bakireliğin ispatı, Beytüllahim’e yolculuk, Doğum; sol kanattaki üst panelde Üç müneccimin tapınması, Masum çocukların katliamı, Mısır’a kaçış, İsa’nın mabete takdimi, Zekeriya’nın öldürülmesi; sağ kanattaki orta panelde Elizabeth’in takip edilmesi, Vaftizci Yahya’nın görevlendirilmesi, Vaftizci Yahya’nın kehaneti, İsa’nın Vaftizci Yahya ile buluşması, Vaftiz, Kana düğünü; sol kanattaki orta panelde Şarap mucizesi, Ekmeklerin ve balıkların çoğaltılması, Havarilerin görevlendirilmesi, Kör adamın iyileştirilmesi, Lazarus’un diriltilmesi; sağ kanattıktaki alt panelde Kudüs’e giriş, Son akşam Yemeği, İhanet, İsa Golgota yolunda, İsa çarmıhta, İsa’nın çarmıhtan indirilmesi, İsa’nın gömülmesi, Kadınlar boş mezar başında, İsa’nın cehenneme inişi, İsa’nın göğe çıkışı. Bu panelin altında aziz tasvirleri; girişin üstünde ise Başkalaşım sahnesi yer almaktadır.

Yeni Kilise enlemesine dikdörtgen plânlı, basit beşik tonozludur. Doğu duvarında kemerlerle birbirine bağlı dört sütun, sütunların arkasında yükseltilmiş bir koridor, koridordan sonra ana apsis ile iki yan apsis yer alır. Beşik tonozlu nefinde İsa’nın siklusu kronolojik sıraya göre daha çok kırmızı ve mavi renkler kullanılarak işlenmiştir. Lapis mavisi, Tokalı Kilise’yi diğer kiliselerden ayıran en önemli özelliktir.

Enlemesine nefte, Aziz Basi”in hayatı, çeşitli azizlerin tasviri ve çoğunlukla İsa’nın mucizelerine ait sahneler yer alır. Kilise 10. yüzyılın sonuna ve 11. yüzyılın başına tarihlenmektedir.

Yeni Kilise’deki sahneler, yine İsa siklusunu içermekle birlikte, Eski Kilise’den farklı sahneler şunlardır: Tonozun kuzey duvarında Yusuf’un rüyası; batı duvarında İsa mabette bilginler arasında, İsa’nın denenmesi, Matta’nın görevlendirilmesi, Petrus-Andreas-Yakup ve Yahya’nın görevlendirilmesi, Dul kadının bağışı, Sakat elin iyileştirilmesi; ana apsis duvarında Meryem’in ölümü, Havarilerin Tanrı yolunda görevlendirilmesi, Pentakost; doğu tonozunda ilk Diyakonlar.

Yeni Kilise’nin kuzeyindeki ek şapel beşik tonozla örtülü olup, doğuda bir apsisle sonuçlanır. Üç nefi bulunan alt kilisede bazı mezarlar bulunmaktadır. Ek şapel ve Alt Kilise, Yeni Kilise’den daha sonraki bir döneme aittir.

Rahibeler ve Rahipler Manastırı

Müze girişinin solunda yaralan 6-7 katlı kaya kütlesi, “Rahibeler Manastırı” olarak bilinir. Bu Manastırın 1. katındaki yemekhanesi, mutfağı, birkaç odası; 2. katındaki yıkık şapeli, gezilebilir durumdadır. 3. Kattaki, bir tünelle ulaşılankilisesi, çapraz kubbeli, dört sütunlu üç apsislidir. Ana apsisteki templona, Göreme’deki diğer kiliselerde pek rastlanmaz. Kilise’de doğrudan kaya üzerine yapılan İsa freskinin yanında kırmızı bezemeler görülür. Manastırda katlar arasındaki bağlantı tünellerle sağlanmıştır. Tehlike anında tünelleri kapatmak üzere yeraltı şehirlerinde olduğu gibi “Sürgü Taşları” kullanılmıştır.

Sağdaki Rahipler Manastırı’nda ise, erozyon nedeniyle katlar arasındaki geçişler kapandığından sadece giriş katındaki birkaç oda görülebilir.

St. Basil Şapeli

Göreme Açık Hava Müzesi’nin girişindedir. Sütunlarla ayrılan nartekste mezar çukurları bulunmaktadır. Nef enine beşik tonozlu, dikdörtgen plânlı ve üç apsislidir. Dikdörtgen nefin sol uzun yüzünde biri büyük, ikisi küçük, üç apsis bulunmaktadır. Kilise 11. yüzyıla tarihlenmektedir.

Sahneleri: Ana apsiste İsa portresi, yanında Meryem ve çocuk İsa, kuzey duvarında Aziz Theodore, güney duvarında ise yine at üzerinde ejderle savaşan Aziz George tasviri bulunmaktadır.

Elmalı Kilise

Dokuz kubbeli, dört sütunlu, kapalı Yunan haçı plânlı, üç apsislidir.

Asıl girişi güney yönünden olan kiliseye, kuzeyden açılan bir tünel vasıtasıyla girilebilmektedir.

Elmalı Kilise’nin ilk süslemeleri Aziz Basil ve Aziz Barbara Kiliseleri’nde olduğu gibi doğrudan, duvara kırmızı boya ile yapılan haç ve geometrik motiflerdir. Kilise 11. yüzyılın ortası 12. yüzyılın başına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Deesis, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Lazarus’un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs’e giriş, Son akşam yemeği, İhanet, İsa Golgota yolunda, İsa çarmıhta, İsa’nın gömülmesi, İsa’nın cehenneme inişi, Kadınlar boş mezar başında, İsa’nın göğe çıkışı ve aziz tasvirleri. Ayrıca Tevrat kaynaklı İbrahim Peygamber’in misafirperverliği ve Üç yahudi gencin fırında yakılması sahnesi resmedilmiştir.

Aziz Barbara Şapeli

Elmalı Kilise’nin bulunduğu kaya blokunun arkasındadır. Haç plânlı, iki sütunlu, batı, kuzey ve güney haç kolları beşik tonozlu, merkezi kubbeli, doğu haç kolu ve doğudaki iki köşe mekânı kubbelidir. Bir ana iki yan apsisi bulunmaktadır.

Motifler kızmızı boya ile doğrudan kaya üzerine uygulanmıştır. Duvarlarda ve kubbede zengin geometrik motifler, mitolojik hayvanlar ve askeri semboller resmedilmiştir. Ayrıca duvarlarda taş izlenimi veren motifler de yer almaktadır. Kilise 11. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Ana apsiste İsa Pantokrator; kuzey haç kolunda at üzerinde ejderle savaşan Aziz George ve Aziz Theodore; batı haç kolunda ise St. Barbara tasviri bulunmaktadır.

Yılanlı (Aziz Onuphrius) Kilise

Girişi kuzeydendir. Ana mekân enlemesine dikdörtgen plânlı, beşik tonozlu, güneyde mezarların bulunduğu ek mekân ise düz tavanlıdır. Apsisi sol uzun duvara oyulmuş, kilise tamamlanmadan bırakılmıştır.

Kilise tonozunun her iki yanında, Kapadokya’da saygın olan azizlerin tasvirleri bulunmaktadır. Kilise 11. yüzyıla tarihlenmektedir.

Sahneleri: Girişin tam karşısında sol elinde İncil tutan İsa ve yanında kilisenin banisi; tonozun doğusunda Aziz Onesimus, ejderle savaşan Aziz George ve Aziz Theodore, Gerçek Haç’ı tutan Helena ve oğlu Konstantin; tonozun batısında çıplak, uzun saçlı ve önünde palmiye ağacı bulunan Aziz Onuphrius, yanında takdis pozisyonunda Aziz Thomas ve elinde bir kitapla Aziz Basil bulunur.

M.S. 1 yüzyılda Mısır çöllerinde “Hermit” adı verilen kendilerini dine adayan, inzivaya çekilen insanlar yaşamaktaydı. Son hermit Aziz Paphnutius, hermitlerin hayatını ve yaşam tarzlarını öğrenmek için M.S. 4. yüzyılda Mısır çöllerine gitti ve kiliseye adını veren Aziz Onuphrius’la karşılaştı. Aziz Papnutius, Aziz Onuphrius ölürken yardım etti. Çünkü o faziletin, nefse hakimiyetin en iyi örneğiydi. Tasvirlerde Aziz Onuphrius, çıplak, uzun saçlı, iri göğüslü, önünde palmiye ağacı ile görülür.

Kiler/Mutfak/Yemekhane

Üç yapı yanyana olup, birbirleriyle bağlantılıdır. Kiler olarak kullanılan ilk mekânda, erzakları depolamak için oyuklar bulunmaktadır. Mutfakta ise yöre köylerinde hâlâ kullanılan, topraktan yapılmış “Tandır” adı verilen ocak bulunmaktadır. En son bölümde ise yemekhane yer alır. Girişin sol tarafında 40 – 50 kişinin yemek yiyebileceği taştan sıra ve masa mevcuttur. Masanın sağ tarafında tabanda üzüm ezmek için şırahane vardır.

Karanlık Kilise

Kuzeydeki kavisli bir merdivenden kilisenin dikdörtgen, beşik tonozlu narteksine çıkılır. Narteksin güneyinde bir mezar bulunmaktadır. Kilise haç plânlı, haç kolları çapraz tonozlu, merkezi kubbeli, dört sütunlu, üç apsislidir.

Karanlık Kilise olarak adlandırılmasının sebebi, narteks kısmındaki küçük bir pencereden çok az ışık almasından dolayıdır. Bu sebeple fresklerdeki renkler oldukça canlıdır.

Kilise ve narteks İncil ve İsa siklusunu içeren zengin süslemelere sahiptir. Ayrıca Elmalı ve Çarıklı Kilise’de olduğu gibi Tevrat kaynaklı sahneler de resmedilmiştir. Kilise, 12. yüzyıl sonu 13. yüzyıl başına tarihlenmektedir.

Sahneleri: Deesis, Müjde, Beytüllahim’e yolculuk, Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Lazarus’un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs’e giriş, Son akşam yemeği, İhanet, İsa çarmıhta, İsa’nın cehenneme inişi, Kadınlar boş mezar başında, Havarilerin takdisi ve görevlendirilmesi, İsa’nın göğe çıkışı, İbrahim Peygamber’in misafirperverliği, Üç yahudi gencin yakılması ve aziz tasvirleri.

Çarıklı Kilise

İki sütunlu (diğer sütunlar duvar köşelerinde paye şeklindedir), Çapraz tonozlu, üç apsisli ve dört kubbelidir. Sahnelerde İsa’nın hayatını konu alan siklus, İbrahim peygamber’in misafirperverliğini gösteren Tevrat sahnesi, aziz ve bani tasvirleri iyi muhafaza edilmiştir. Elmalı ve Karanlık Kilise’ye benzemekle beraber, İsa’nın çarmıha gidişi ve çarmıhtan alınışı sahneleri kilisenin farklı özelliğidir. Figürler genelde büyük ve uzundur.

İsa’nın göğe yükselişi sahnesi altında bulunan ayak izlerinden dolayı kiliseye “Çarıklı Kilise”adı verildiği sanılmaktadır. Kilise, 12. yüzyıl sonu 13. yüzyıl başına tarihlenmektedir.

Ana kubbenin ortasında Pantokrator İsa, madalyonlarda melek büstleri bulunmaktadır. Ayrıca ana apsiste, Deesis, kuzey apsiste Meryem ve çocuk İsa; güney apsiste ise Melek Michael tasviri yer alır.

Sahneleri: Doğum, Üç müneccimin tapınması, Vaftiz, Lazarus’un diriltilmesi, Başkalaşım, Kudüs’e giriş, İhanet, Kadınlar boş mezar başında, İsa’nın göşe çıkışı ve aziz tasvirleri.