Enver Paşanın küçük biraderi Kâmil Bey ile vaki olan mülakatimizde, mumaileyhin dahi paşanın hayat ve mematından haberdar olmadığını yazmıştık.* Dün Kâzım Kaıabekir Paşa’yı getiren vapurda bulunan ve Enver Paşa’nın silah arkadaşı olan iki genç, paşanın Türkistan’da Bolşevikleıle vııkıı bulan bir muharebede şehit olduğunu beyan ve tasdik etmişlerdir ve bu iki gencin verdikleri meıak- âver malumat ve tafsilat kısm-ı mahsusumuzda miinderiçtir.
[Resimler]
– Halil Paşa’nın yaveri iken Türkistan’da Enver Paşa’ya silah arkadaşlığı eden Mülazım Mııhiddin Efendi.
– Enver Paşa’nın şehadetiııe kadar yanında ay-rılmayan sadık emirberi Ferganalı Mııhiddin Efendi, [s. 1]
ENVER PAŞA’NIN ŞEHADETİ SURET-İ KAT’İYEDE TAHAKKUK ETTİ
Enver Paşa’nın Türkistan’daki Mücahedesi
– Türkistan’da Enver Paşa’nın şehadeti esnasında yanında bulunan ve şehrimize gelen emirberinin verdiği meraklı tafsilat
Enver Paşa merhumun Ruslar tarafından şehit edildiği hakkındaki rivayetler epeyi zamandan beri dönüp dolaşmakta ise de Rus menabiintlen gelen bu haber teyid edilemiyor ve kimse bu mesele hakkında doğru bir fikir edinemiyordıı.
Hatta evvelki gün bir muharririmizle görüşen Enver Paşa’nın biraderi Kâmil Bey, vaki olan beyanatında vak’a-i şehadetinden kat’i olarak haberdar değil iken yirmi dört saat sonra yani dün bir tesadüf bu tereddütlere nihayet vermiş ve hakikati meydana çıkarmıştır. Kâzım Kaıabekir Paşa hazretlerini istikbale giden muharririmiz vapurda Enver Paşa’nın Türkistan’daki bütün harekâtında yanında emirber olarak bulunan ve şehadetinden sonra elbiselerini hamilen ve Enver Paşa’ııın silah arkadaşlarından bulunan Mülazım Mııhiddin Bey’in Feıgana Türklerinden Muhiddin Efendi namındaki askerle gemide bulunduğunu haber almış ve iki genç ile görüşerek Enver Paşa’nın mücahedâtı ve akıbeti hakkında izahat ve tafsilat almıştır. Bu izahata nazaran Enver Paşa’nın kat’iyen şehit olduğu anlaşılıyor. Devletimizin senelerce mukadderatını maalesef fena bir şekilde idare eden merhum, vatana yaptığı zararların yanında iyilikler de etmiştir. Enver Paşa gerek harbin ilanında ve gerek Balkan ve Trablusgarb harplerinde ve sonraları ordunun tensîkinde memlekete müfid olmuş cesur, mert, dindar ve namuslu bir asker idi. Bilhassa orduyu ten- sîkte gösterdiği muvaffakiyetler büyüktür. Vatan ve milletimize karşı muhtî [hataya düşürücü de olsa bugün büyük bir mefkure uğrunda gurbet ellerinde kahramanca ölmüş bulunuyor. Allah rahmet eylesin.
Bu iki zatın muharririmize verdikleri izahat berveclı-i zîrdir:
Enver Paşa Maceraya Atılırken
Enver Paşa mütarekenin bidayetinde Kafkas havalisine geçtiği zaman en büyük emeli İslamlar arasında bir ittihat vücuda getirerek 400 milyon Müslümanın tabiisine ve tealisine çalışmak idi. Bu maksadını bir müddet Rusların muavenetiyle yapmak istedi ve vaat de aldı. Fakat sonraları Almanya’dan avdetinde Rusların kendisini aldattıklarını ve Müslümanlaıa karşı her türlü fenalıktan geri durmadıklarını görünce, Türkistan’a geçip Ruslara karşı cidâle karar verdi ve derhal işe başladı.
Türkistan’da İhtilal Nasıl Başladı?
Türkistan’a geçen Enver Paşa, ahali tarafından biiyük bir teveccüh ve teşvik görmüştü. Bir taraftan ordııyıı tensik ederek asri bir şekle sokuyor, diğer taraftan ahalinin hayatına, irfanına ve sıhhatine taalluk eden hususlarda^ her nev irşâdâttan hâli kalmıyordu. Ahali onun bu lıidmetlerini her gün nakden ve fiilen orduya yardım etmek suretiyle mukabele ediyorlardı. Zaman oluyordu ki 5 bin süvari Türkistanlı’nın birden orduya iltihak ettiği görülüyor. Halkın bu teveccüh ve takdiri beyhude değildi. Çünkü Kuşlar Müslümanlaıa büyük istibdat yapıyorlar, Müslüman muhacirlerini aç bırakıyorlar, evlerini yağma ediyorlardı. Halk artık bizar olmuştu ve Enver Paşa’nın arkasında, nail-i istiklal olmak için cidâle atılmış ve seve seve ölmekten çekinmemişti.
İhtilal Teşkilatı ve Muharebeler
Enver Paşa Türkistanlıların Rus idaresine karşı yapmak istedikleri bu ihtilalin başına geçerken her şeyi hesap ettiği muhakkaktır. Bir kere buralarda fişenk yoktu. Paşa derhal Dinav’da [?] bir fişenk fabrikası tesis ettirerek bu yoksulluğu kısmen izale etti. İhtilalin devamına, muvaffakiyetle bitmesine hiçbir mani yoktu. Harplerde mıızafferiyet kazanıl- tnasa dahi, ricat edilerek ileride muvaffak olmak ihtimali yüzde yüz idi. Binaenaleyh paşa derhal teıtibât alarak harbe başladı ve her gün bütün ııok-sanlara rağmen muvaffakıyât tevali etmeye başladı. Az zaman içinde Türkistan’ın dokuz vilayetinden beşi işgal edilmişti. Ruslar mütemadiyen mağlup oluyorlardı. Fakat bir müddet sonra Sovyet hükümeti işin ehemmiyetini anladı ve az zaman içinde Enver Paşa’nın karşısına 80 bin kişilik bir kuvvet gönderdiler.
Enver Paşa Nasıl Şehit Oldu?
Rusların Türkleri mağlup etmelerine imkân yoktu. Fakat Enver Paşa’nın cephanesi tükenmişti. Nâçâr Belcivan’a kadar ricat edildi ve bu ricat esnasında Enver Paşa son derece mııztar [çaresiz] kalmıştı. Zabit az olduğundan ordunun cenahlarını layığılayla idare etmek kabil olamıyordu.
O sıralarda düşman sağ cenahı yarmış ve açtığı gediğe mitralyöz yerleştirerek ateşe başlamıştı. Enver Paşa at üzerinde harekâtı idare ediyor ve bizzat kumanda ediyordu. Bu mitralyözlerden haberdar olamamıştı. Buhara’nın Balcivan vilayetinin Abdere kışlağı etrafında yapılan bu muharebede Enver Paşa daha fazla sokulan bu mitralyözlerin ani bir ateşine maruz kaldı. 338 senesi kurban bayramının birinci günü alafranga saat sabah dokuz buçukta, mitralyöz ateşiyle vücudu delik deşik olduğu halde derhal şehit oldu. Düşman mağlup vaziyetteyken hatta bir taburları teslim olmuşken bittabi Türkistan kıtaatı bozuldu. Bunun üzerine ordu büsbütün ricat etti.
Enver Paşa’nın Cenazesi
Enver Paşa’nın cenazesi 24 saat sonra otuz bin kişilik bir cemm-i gafilin omuzları üstünde ve gözyaşları arasında kaldırıldı ve Çeken nam mahalle defnedildi. Ahali şimdi burada bir türbe yapmıştır. 12 hafız başında her giiıı Kııran-ı Kerim okur ve halk her gün fevc fevc merhumun mezarını ziyaret etmektedir. Enver Paşa yaptığı planlara nazaran merhum bu harpte şehit olmasa idi, Amııdeıya noktasındaki bu sarp arazide muntazaman ricat edecek ve Pamir yaylasında Kale-i Hum denilen dağın eteklerine sokulacak ve orada müsait bir fırsat zuhuruna intizaıen bekleyecek ve er geç düşmanı mağlup edecekti!
Enver Paşa’nın Türkistan’daki Hayatı
Enver Paşa’ya bütün cidâli esnasında pek az Türkiyeli zabit refakat etmiştir. Bunlardan şehit düştüğü esnada yanında bulunan Mülazım Nafi ve Halil Efendi isminde iki zabit de kurtulmuş olup yakında geleceklerdir. Enver Paşa Türkistan’ın bütün âdâtına ittibâ etmekte [uymakta] ve bilhassa bu noktaya çok dikkat etmekte idi. Merhum da maiyeti ile beraber uzun bir sakal koyvermiş idi ve yemeklerde ahali ile beraber avucuyla pilav yemekte tereddüt etmez idi. Halk kendisini son derece sayıyor ve büyük bir hiss-i takdir ile seviyordu.
Merhum şehit olduğu zaman siyah duman renginde avcı ceketi ve bağlı bir çizme giyiyordu. Başında kalpak vardı. Enver Paşa 11 ay süren bu cidal esnasında son derece mütevazıâne bir hayat geçirmiş ve halkın azîm şükranlarına layık olacak pek çok hizmetler etmiştir. Şimdi bu havalide mii- cahede sürmektedir. Halkta müthiş bir intibalı [uyanış] vardır. Enver Paşa’nm ruhu her zaman onların önünde bir ışık olacak ve Ttirkler er geç burada da istiklallerine nail olacaklardır, [s. 21
Tevhid-i Efkâr, 11 Teşrinisani 1923 Çevrimyazi: Y. Demirel
Bak. “Enver Paşa Hayatla mı, Değil mi? Küçük Kardeşi Melımed Kâmil Bey le Mülakat”, Tevhi(l-i K/kâr, 10 Teşrinisani 1923-
ENVER PAŞA KİMDİR?
Enver Paşa (İsmail Enver, اسماعيل انور, d. 22 Kasım 1881, İstanbul – ö. 4 Ağustos 1922, Tacikistan), Osmanlı Devleti’nin son yıllarında Türk asker ve siyaset adamı. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurucu ve önderleri arasında bulunmuş, 1913’te Babıali Baskını adı verilen askeri darbeyle cemiyetin iktidara gelmesini sağlamış, 1914’te Almanya ile askeri ittifaka önayak olarak Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’na girmesine öncülük etmiş, savaş yıllarında “Harbiye Nazırı ve Başkumandan Vekili” sıfatıyla askeri politikayı yönetmiştir.
1. Dünya Savaşı’nın yenilgi ile sonuçlanması üzerine, Almanya ve Rusya’da Türk halkları’nın biraraya getirme amaçlı pek çok mücadelelerde bulunmuş, Sovyet hükümetinin desteğini kaybettikten sonra Orta Asya Türklerini, Rus işgaline karşı ayaklandırmak amacıyla gittiği Türkistan’da Bolşevik Ruslar’a karşı yaptığı bir çatışma sırasında şehit olmuştur.
1914’te Padişah Abdülmecit’in torunu (Şehzade Süleyman’ın kızı) Naciye Sultan’la evlenerek Osmanlı hanedanına damat olmuştur. Bu evlilikten Türkân Mayatepek ve Mahpeyker Ürgüp adlı kızları ve Ali Enver Akoğlu (1921-1971) adlı bir oğlu vardır.
Soğukçeşme Askeri Rüştiyesinde öğrenim gördü. Harp okulunu 1899’da piyade teğmeni olarak bitirdikten sonra, 1902’te kurmay yüzbaşı olarak Harp Akademisinden birinci olarak mezun oldu. Selânik’teki üçüncü ordunun emrine girdi. 1906’da binbaşı oldu. İttihat ve Terakki Cemiyeti kadrosu içinde yer aldı. II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinde önemli rol oynadı. Makedonya Genel Müfettişliği ve Berlin Ateşemiliterliği gibi görevlerde bulundu. 31 Mart olayında Hareket Ordusuna katıldı. İşkodra mutasarrıfı ve cephe komutanı olarak İtalyan saldırısına başarıyla karşı koyan Enver Paşa, 1912’de yarbay oldu.
23 Ocak 1913’te İttihat ve Terakki tarafından düzenlenen Babıali Baskınına katıldı. Yakup Cemil ile birlikte Sadrazam Kamil Paşa’nın istifasını sağladı. Böylece İttihat ve Terakki Cemiyetinin askeri darbe ile iktidarı ele geçirmesinden sonra, İkinci Balkan Savaşı sırasında Edirne’nin ve Kırklareli’nin kurtarılmasında önemli rol oynadı. Bu başarısından sonra albaylığa ardından da tuğgeneralliğe yükselen Enver Paşa, Padişah’ın torunu ile evlendikten sonra 1914’te 33 yaşında Sait Halim Paşa hükümetinde Harbiye Nazırı oldu. Orduda bazı düzenlemeler yapan Enver Paşa, Fransız modeli yerine Alman stilini uyguladı.
Edirne’nin geri alınmasını sağlayan, beklenmedik şekilde ani ve beklenmedik saldırıya dayalı askeri strateji anlayışıdır. Rusya’nın Kafkaslardan saldırması üzerine düzenlediği Sarıkamış Harekatında, komuta ettiği ordu bozguna uğrayarak büyük zayiat verdi. 1877-1878’deki 93 Harbi sırasında da yerli Ermenilerin Osmanlı’ya karşı yayılmacı Rus ordularının yanında çarpıştığını ve de cephe gerisinde isyanlar çıkarttığını bilen Enver Paşa, Dahiliye Nazırı Talat Paşa ile birlikte Ermeni Tehciri diye anılacak kararı alarak, Doğu Anadolu’daki Ermenilerin Suriye vilayetine nakledilmelerine karar verdi. Böylelikle Doğu cephesinde herhangi bir düşman kuvvetinin oluşmamasını sağladı.
Savaşın Osmanlı Devleti’nin yenilgisi ile sonuçlanması ve İngilizler’in İttihat ve Terakki üyeleri hakkında yakalatma emri çıkarmasından sonra partili arkadaşlarıyla birlikte bir Alman denizaltısıyla yurttan ayrıldı, önce Odessa’ya, oradan da Berlin’e gitti; daha sonra Rusya’ya geçti. Anadolu’daki Milli Mücadele hareketine katılmak istediyse de kabul edilmedi.
1920 Eylül’ünde Bakü’de Türk cemiyetleri toplantısına katıldı ve Batum’da Türkiye Şuraları Partisini kurarak Türkistan’ı kurtarma hareketini başlattı. Turan Kağanlığı’nı kurmak için büyük uğraşlarda bulundu ve Türkistan Türklerini birleştirerek Basmacı İsyanı’nı başlattı. 4 Ağustos 1922’de Kurban Bayramı sırasında Tacikistan’da, Belçivan yakınlarında Agop Melkovian komutasındaki Bolşevik Ruslara karşı yapılan bir çarpışmada üzerine düşen havan topuyla şehit oldu ve Çeğen köyüne gömüldü.
Tacikistan’daki naaşı 1996 yılında Türkiye’ye getirildi ve ölüm yıldönümü olan 4 Ağustos 1996’da Şişli Abide-i Hürriyet Tepesi‘ne defnedildi. Törene dönemin cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, bakanlar ve Enver Paşa’nın torunları katıldılar
